Zrównoważone gospodarstwo rolne i Europejski Zielony Ład

Przyczyny i instrumenty zrównoważenia gospodarki Europy

Idea zachowania otaczającego nas środowiska w stanie równowagi ma swoją wielowiekową tradycję i już na początku XVIII wieku (w 1713 roku) w odniesieniu do gospodarki leśnej Hans Carl von Carlowitz zaproponował wycinanie tylko tylu drzew, ile może w lesie w ich miejsce odrosnąć.

Kilkadziesiąt lat później rozpoczęła się epoka rewolucji przemysłowej, opartej na niepohamowanym wykorzystywaniu wszelkich zasobów Ziemi i idea zrównoważenia zeszła na daleki plan. W czasie drugiej rewolucji przemysłowej – wiek XIX i początek XX – nie było też inaczej. Druga połowa XX wieku, czyli okres rewolucji naukowo-technicznej, charakteryzowała się bardzo szybkim rozwojem gospodarczym oraz wzrostem populacji ludzkiej, czemu towarzyszyło wykorzystanie zasobów naturalnych na skalę masową. W latach siedemdziesiątych zaczęły się jednak pojawiać w społeczeństwach wątpliwości, czy nadmierne wykorzystanie zasobów nie spowoduje zubożenia środowiska naturalnego – zwłaszcza wobec gwałtownie rosnącej populacji ludzi na Ziemi.

Szczególne znaczenie w ocenie wpływu gospodarki na środowisko i stan zasobów naturalnych odegrała Konferencja w Sztokholmie, 5 lipca 1972 roku, na której pojawia się pojęcie „zrównoważonego rozwoju” (sustainable development). Delegacje 113 krajów uzgodniły sztokholmski plan działania, którego efektem było powstanie Komisji Ochrony Środowiska ONZ.

Drugim kamieniem milowym okazał się dokument ogłoszony przez Światową Komisję ds. Środowiska i Rozwoju ONZ, tzw. Raport Brundtland pt. Nasza Wspólna Przyszłość. Raport ten przedstawił definicję harmonijnego, zrównoważonego wzrostu jako „Sposób zaspokajania potrzeb współczesnego pokolenia, który nie ogranicza możliwości zaspokojenia ich przez przyszłe pokolenia”.

W maju 1990 roku w Bergen, na konferencji państw członkowskich Europejskiej Komisji Ekonomicznej ONZ, przyjęto zasady trwałego, zrównoważonego rozwoju, jako wytyczne dla Europy. Od tego czasu w Unii Europejskiej zrównoważony rozwój oznacza:

  • budowanie bardziej konkurencyjnej gospodarki niskoemisyjnej, która będzie korzystać z zasobów w sposób racjonalny i oszczędny,
  • ochronę środowiska, ograniczenie emisji gazów cieplarnianych i zapobieganie utracie bioróżnorodności,
  • wykorzystanie pierwszoplanowej pozycji Europy do opracowania nowych, przyjaznych dla środowiska technologii i metod produkcji,
  • wprowadzenie efektywnych, inteligentnych sieci energetycznych,
  • wykorzystanie sieci handlowych obejmujących całą UE do zapewnienia dodatkowej przewagi rynkowej firmom europejskim (zwłaszcza małym przedsiębiorstwom produkcyjnym),
  • poprawienie warunków dla rozwoju przedsiębiorczości, zwłaszcza w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw,
  • pomaganie konsumentom w dokonywaniu świadomych wyborów.

Założenia te znalazły potwierdzenie w szczegółowych aktach prawnych na poziomie krajów członkowskich Unii.

W czerwcu 1992 roku odbył się tzw. Szczyt Ziemi, światowa konferencja Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro. Reprezentanci 179 krajów podpisali tam Deklarację z Rio, oraz sformułowali Agendę 21 – globalny program działań, z myślą o XXI wieku.

Na szczycie Unii Europejskiej w Goeteborgu w 2001 roku polityka wspólnotowa określiła strategię rozwoju zrównoważonego, potwierdzoną w Traktacie z Nicei oraz w tzw. „odnowionej strategii zrównoważonego rozwoju”. Naczelnym celem odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE jest: „określenie i rozwój działań, dzięki którym UE będzie mogła zapewnić obecnym i przyszłym pokoleniom stały wzrost jakości życia poprzez tworzenie społeczności opartych na zasadach zrównoważonego rozwoju, tj. społeczności wydajnie gospodarujących zasobami i z nich korzystających, czerpiących z potencjału gospodarki w zakresie innowacji ekologicznych i społecznych, a przez to zapewniających dobrobyt, ochronę środowiska naturalnego i spójność społeczną”. Do głównych celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE zaliczono: ochronę środowiska naturalnego, sprawiedliwość i spójność społeczną, dobrobyt gospodarczy oraz realizację zobowiązań UE w skali międzynarodowej. Uwidoczniono potrzebę stymulowania wzrostu gospodarczego bez zwiększania presji na środowisko oraz potrzebę integralnego podejścia w rozwiązywaniu problemów, akcentowania wymiaru społecznego, włączania w urzeczywistnianie koncepcji zrównoważonego rozwoju szerokich kręgów społecznych.

Na szczycie w Rio w 2012 roku przyjęto deklarację Przyszłość jaką chcemy mieć. W jej 280 artykułach, podzielonych na sześć zasadniczych części, uczestnicy konferencji wyrazili chęć odnowienia zobowiązań na rzecz zrównoważonego rozwoju na płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej i środowiskowej.

11 grudnia 2019 r. Komisja Europejska opublikowała Komunikat w sprawie Europejskiego Zielonego Ładu, strategii Unii Europejskiej, której głównym celem jest osiągnięcie najpóźniej do 2050 r. neutralności klimatycznej, czyli zredukowanie emisji gazów cieplarnianych w Europie do poziomu zero netto. Europejski Zielony Ład zakłada oddzielenie wzrostu gospodarczego od zużywania zasobów, bardziej efektywne wykorzystanie zasobów dzięki przejściu na czystą gospodarkę o obiegu zamkniętym, przeciwdziałanie utracie różnorodności biologicznej i zmniejszenie poziomu zanieczyszczeń. Transformacja ku zrównoważeniu ma być również sprawiedliwa, aby żadna osoba ani żaden region nie pozostał w tyle.

Wizja Europejskiego Zielonego Ładu została przełożona na cele w dwóch niezwykle ważnych dla zrównoważenia produkcji rolnej strategiach: „Od pola do stołu” i unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030.

„Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030” powstała w oparciu o unijną dyrektywę ptasią, dyrektywę siedliskową oraz sieć obszarów chronionych Natura 2000, rozszerzając ich zakres. Unijna strategia „Od Pola do Stołu” ma wspierać transformację w kierunku zrównoważonego systemu żywnościowego.

Założenia wszystkich strategii są komplementarne i zakładają do 2030 r. osiągnięcie ambitnych celów na poziomie unijnym. Celem nadrzędnym jest stworzenie odpornych ekosystemów oraz zbudowanie zrównoważonego łańcucha odpowiedzialności za żywność i bezpieczeństwo żywnościowe w Europie.

Źródło: Polskie Stowarzyszenie Rolnictwa Zrównoważonego „ASAP”.

Zaproponowane działania przyczynić się mają do zmniejszenia zanieczyszczeń gleby, wody i powietrza oraz zmniejszyć negatywny wpływ na różnorodność biologiczną i klimat. Zwiększenie dobrostanu zwierząt przyczynić się ma do poprawy zdrowia zwierząt i jakości żywności, zmniejszy zapotrzebowanie na leki i może pomóc w zachowaniu różnorodności biologicznej.

Ponadto zaproponowanie działania wpłyną pozytywnie na zmiany w diecie i będą miały przełożenie na zmniejszenie problemu marnowania żywności. W Unii Europejskiej żywność jest tracona lub marnowana w całym łańcuchu dostaw – od produkcji rolnej do ostatecznej konsumpcji w gospodarstwach domowych. Według badań FAO  (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa)  świat marnuje 1,3 mld ton żywności rocznie i jednocześnie produkcja żywności musi wzrosnąć o 70% w ciągu najbliższych 30 lat, aby wyżywić rosnącą populację świata.

Transformacja w kierunku zrównoważenia, w tym przejście na zrównoważone praktyki rolne, jest nieuniknione, nie możemy pozostać tylko przy konwencjonalnym rolnictwie, gdyż model ten nastawiony na krótkoterminową maksymalizację zysku, dużą wydajności roślin i zwierząt, bardzo obciąża środowisko i klimat. Lepiej jest produkować mniej żywności, ale lepszej jakości, bezpiecznej dla konsumenta.

Wsparcie modelu rolnictwa zrównoważonego jest kluczowe w realizacji celów Europejskiego Zielonego Ładu oraz zabezpieczenia wydajności produkcji rolnej, szczególnie mając na uwadze kryzys związany z wojną w Ukrainie oraz pandemię Covid-19.

Do końca 2023 r. Komisja Europejska przedstawi ramy prawne na rzecz zrównoważonego systemu żywnościowego (a legislative framework for sustainable food systems (FSFS)). Wniosek w sprawie ram prawnych FSFS jest jedną z inicjatyw przewodnich strategii „Od pola do stołu”.

Realizacja założeń Europejskiego Zielonego Ładu wspierana jest poprzez Wspólną Politykę Rolną wraz z planem strategicznym na szczeblu krajowym. Każde państwo członkowskie opracowało Krajowy Plan Strategiczny, w ramach którego dopłaty wspierają zrównoważony rozwój, są powiązane z wypełnianiem celów środowiskowych oraz przyczyniają się do działań w zakresie klimatu.

Polska już w latach 80-tych deklarowała swój aktywny udział w działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju, co potwierdziła podpisaniem dokumentów Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku oraz umieszczeniem w Konstytucji zapisu: „Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju” (art. 5). Znalazło to także wyraz w wielu ważnych dokumentach, w szczególności: Polityka ekologiczna państwa (URM, 1991); Polska 2025 – długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju (RM, 2001), II Polityka ekologiczna państwa (MŚ, 2001), Strategia rozwoju kraju 2007-2015 (URM, 2006), Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030, Strategia zrównoważonego rozwoju wsi rolnictwa i rybactwa 2030, a także w zintegrowanych strategiach rozwoju kraju: Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Polska 2030., Trzecia Fala Nowoczesności (RM, 2013) oraz w aktach prawnych, np. Prawo ochrony środowiska.