Zrównoważone żywienie trzody chlewnej

17.6.3.1 Żywienie trzody chlewnej w kontekście emisji amoniaku

Racjonalne żywienie trzody chlewnej ma korzystnie wpływać na zdrowie zwierząt, wyniki produkcyjne w postaci przyrostów masy ciała oraz wysokiej jakości produktów poubojowych (wieprzowiny), jednocześnie ograniczając negatywny wpływ na środowisko. Wykazano, że spadek o 1% białka w diecie świń powoduje 10% niższą emisję amoniaku (NH₃). Obniżenie poziomu białka ogólnego w paszy wymaga stosowania materiałów paszowych o wyższej strawności białka oraz określonej proporcji i koncentracji aminokwasów egzogennych. W praktyce zabieg taki może być technicznie trudny do wykonania ze względu na ograniczony dostęp do odpowiednich komponentów. Zawartość białka w dawce może też być zmniejszona, jeśli podaż aminokwasów jest zoptymalizowana poprzez dodanie syntetycznych aminokwasów (np. lizyny, metioniny, treoniny, argininy, tryptofanu), co jednak podwyższa koszty produkcji.

Żywienie wielofazowe, polega na dokładnym zbilansowaniu azotu do fizjologicznych możliwości jego pobrania przez organizm zwierzęcia. Wprowadzenie 3 lub 4 typów pasz o zróżnicowanej koncentracji białka w miejsce zwyczajowych np. 2 rodzajów dla danej grupy technologicznej świń, redukuje ilość wydzielanego azotu, a tym samym i emisję amoniaku, przy zachowaniu poziomu produkcyjności i obniżeniu kosztów żywienia.

Stosowanie żywienia wielofazowego nie wymaga specjalnych rozwiązań w organizacji żywienia i odbywa się tak jak żywienie klasyczne. Efekt wprowadzenia żywienia wielofazowego szacowany jest na 15% redukcji emisji NH₃ dla żywienia 2 fazowego warchlaków i 25% dla 3 fazowego tuczników. Niezależnie od skali i koncentracji produkcji, żywienie wielofazowe można skutecznie wdrażać w dużych i małych gospodarstwach.

W aspekcie redukcji wydalania azotu stosuje się dodatki syntetycznych enzymów proteolitycznych, rozkładających zazwyczaj niedostępne połączenia organiczne związków białkowych. Nieco inne działanie mają niektóre kwasy organiczne (np. benzoesowy, laurynowy). Wykorzystywane jako dodatek paszowy obniżają pH odchodów, redukując efektywność działania ureazy i przez to emisję amoniaku. Podobnie jest w przypadku saponin, które korzystnie wpływają na mikroflorę ograniczając fermentację białek w jelicie grubym. Modyfikują one nie tylko metabolizm białek, ale i przyswajalność węglowodanów.

17.6.3.2 Ogólne zasady żywienia trzody chlewnej

Potrzeby bytowe i produkcyjne trzody chlewnej muszą być spełnione na każdym etapie. Za potrzeby bytowe uznajemy czynniki konieczne do utrzymania sprawności fizycznej i funkcji życiowych. Na ich wielkość wpływa: masa ciała, temperatura otoczenia, poziom i rodzaj aktywności zwierząt. Potrzeby produkcyjne to zapotrzebowanie na składniki pokarmowe w celu wytworzenia produkcji – przyrostu masy ciała. Wartość ta różni się wraz z wiekiem świń, płcią oraz warunkami utrzymania.

Najważniejsze zasady, które należy uwzględnić w żywieniu trzody chlewnej:

1. Dawki pokarmowe powinny być zbilansowane zgodnie z obowiązującymi normami żywieniowymi i dostosowane do poszczególnych grup technologicznych.
2. Poszczególne pasze muszą być najlepszej jakości, a deficyty składników pokarmowych w paszach podstawowych muszą być suplementowane.
3. Pasze muszą być przechowywane w higienicznych warunkach, zgodnie z zaleceniami producenta.
4. Rozdrobnienie paszy wpływa na poziom strawności jej składników.
5. Świnie muszą mieć zapewniony stały dostęp do świeżej wody.
6. Pasza powinna być zadawana w taki sposób, aby uniknąć walk w stadzie i zapewnić równy dostęp dla wszystkich osobników w grupie (kojcu).

Podstawowe wymagania w zakresie żywienia świń wg Pork Quality System (PQS):

1. Żywienie zbilansowane i dwufazowe pozwalające na maksymalne wykorzystanie potencjału genetycznego zwierząt w zakresie umięśnienia oraz pozwalające zapobiec występowaniu wad jakości mięsa i nadmiernemu otłuszczeniu tuczników, również odkładania tłuszczu śródmięśniowego;
2. Nie wolno stosować mączki rybnej w ostatnim okresie tuczu (ostatni miesiąc przed ubojem) oraz należy ograniczyć udział kukurydzy do poziomu maksymalnie 20% w dawce pokarmowej.

Podstawowe wymagania w zakresie żywienia wg Systemu Gwarantowanej Jakości Żywności (QAFP, 2019):

1. Należy zapewnić zwierzętom paszę, której ilość oraz wartość odżywcza dostosowana jest do ich gatunku, wieku, masy ciała i stanu fizjologicznego,
2. Świnie karmione są minimum raz dziennie,
3. Świnie utrzymywane grupowo mają zapewniony jednoczesny dostęp do pasz,
4. Wyposażenie i sprzęt przeznaczony do karmienia i pojenia zwierząt umieszcza się w taki sposób, aby zminimalizować możliwość zanieczyszczenia paszy lub wody oraz ułatwić bezkonfliktowy dostęp tych zwierząt do paszy i wody,
5. Stosowane w żywieniu świń premiksy oprócz witamin i soli mineralnych mogą zawierać inne dozwolone prawem substancje,
6. Zabronione jest dodawanie dodatków paszowych nie wpisanych do Rejestru Dodatków Paszowych oraz materiałów wymienionych w załączniku III do rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 767/2009 w sprawie wprowadzenia na rynek i stosowania pasz, zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady i uchylającego dyrektywę Rady 79/373 EWG, dyrektywę Komisji 80/511/EWG, dyrektywy Rady 82/471 EWG, 83/228/EWG, 93/74/EWG, 93/113/WE i 96/25/WE oraz decyzję Komisji 2004/217/WE (Dz. Urz. UE L 229 z 01.09.2009, str. 1, z późn. zm.),
7. Ze względu na umięśnienie tuszy i wykorzystanie paszy, tucz należy zakończyć po osiągnięciu masy ciała 95-135 kg.

Bilansowanie dawki pokarmowej ma pokryć potrzeby bytowe i produkcyjne – należy je wykonać przynajmniej w zakresie składników podstawowych, takich jak: energia metaboliczna, białko ogólne, aminokwasy egzogenne (lizyna, metionina, cystyna, tryptofan i treonina). Dotyczy to przygotowania gospodarczego pasz i mieszanek pełnoporcjowych. Pomocne są profesjonalne programy komputerowe służące do bilansowania dawki pokarmowej. Można również wyliczenia te wykonać korzystając z „Norm żywienia świń” lub korzystając opracowania „Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz dla świń”. Mieszanki pełnoporcjowe są powszechnie stosowane i są dobrze zbilansowane pod względem zawartości podstawowych składników pokarmowych. Rozwiązanie to jest najmniej skomplikowane, ale wymaga określonej „technologii” w chlewni. Również we własnym zakresie można sporządzać mieszanki paszowe w oparciu o śruty zbożowe oraz zakupione koncentraty (zawierające znaczne ilości białka) lub premiksy, które są źródłem aminokwasów egzogennych, witamin i innych składników pokarmowych. Koncentraty dodaje się w ilości 10-15%, a premiksy do 3%. Zboża stanowią podstawę takiego żywienia, jednak występuje zmienność zawartych w nich składników pokarmowych. Dlatego zaleca się wykonywać analizy podstawowego składu stosowanych zbóż w specjalistycznych laboratoriach.

W żywieniu świń mają zastosowanie paszestanowiące źródło energii, pasze białkowe i inne rodzaje pasz oraz dodatki paszowe. Ziarno zbóż jest najczęściej stosowanym komponentem w mieszankach paszowych przeznaczonych do żywienia świń. Wynika to m.in. z jego dostępności, łatwości przechowywania, składu itp. Zboża mają wysoką wartość pokarmową. Trzeba jednak brać pod uwagę, że przed zastosowaniem różnych gatunków zbóż należy zwrócić szczególną uwagę na jego jakość (skład chemiczny, zanieczyszczenie mykotoksynami, obecność w nim szkodników itd.) oraz prawidłowe przygotowanie i obróbkę ziarna polegającą na śrutowaniu. Ziarna jęczmienia i pszenicy można zaliczyć do podstawowych zbóż w żywieniu świń, które charakteryzują się wysoką wartością energetyczną (12-13,5 MJ EM) i zawartością białka ogólnego 11-13%, niektóre odmiany nawet >15%. Zboża te nadają się do natłuszczania. Ziarno kukurydzy jest paszą typowo węglowodanową, ale zawiera również dość dużo tłuszczu (do 5%) i mało włókna. Ma najwyższą wartość energetyczną ze wszystkich zbóż. Zawiera stosunkowo mało białka (do 9,0%), a ze względu na niedobór aminokwasów egzogennych charakteryzuje się niską wartością biologiczną. Podobnie jak ziarno innych zbóż, jest ubogie w składniki mineralne, co należy uwzględnić w bilansowaniu mieszanek. Ziarno kukurydzy prawie nie zawiera związków antyżywieniowych i charakteryzuje się wysoką strawnością, może być stosowane w żywieniu wszystkich grup świń. Zbyt duży udział kukurydzy w dawce pokarmowej w żywieniu tuczników może spowodować pogorszenie jakości tuszy. Owies zawiera 11-12% białka, mało skrobi i ok. 4% tłuszczu. Ze względu na dużą zawartość w nim włókna surowego (10-12%) jego udział w dawkach pokarmowych dla świń rosnących jest ograniczony do 5–10%, a dla loch do 15%. Oprócz skrobi do węglowodanów są zaliczane cukry proste oraz włókno pokarmowe składające się z polisacharydów nieskrobiowych. Skrobia u świń trawiona jest w jelicie cienkim w 97-99%, polisacharydy nieskrobiowe od 0 do 21%, w tym glukany w 17-31%. Arabinoksylany trawione są w jelicie grubym. W procesie tym uczestniczą mikroorganizmy w wyniku czego tworzą się w tej części przewodu pokarmowego duże ilości krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych. W przewodzie pokarmowym świń kwasy te są szybko wchłaniane, ale zawarta w nich energia może pokryć zapotrzebowanie energetyczne zwierząt zaledwie w 10-25%.

Do pasz białkowych zalicza się głównie poekstrakcyjne śruty, takie jak sojowa i rzepakowa, a także nasiona roślin bobowatych. Poekstrakcyjna śruta sojowa jest niezwykle cenną paszą białkową. Zawiera ona 12,1-12,9 MJ EM i 35-43% białka ogólnego. Wartość biologiczną białka tej śruty ogranicza niska zawartość metioniny i cystyny (1,02-1,25%). Poekstrakcyjna śruta rzepakowa jest również głównym źródłem białka w żywieniu świń, zawiera ona 10,8 MJ EM i 32-37% białka ogólnego. Skład aminokwasowy tej śruty jest bardzo korzystny. Poziom stosowanej śruty rzepakowej wynosi w dawkach pokarmowych: dla loch prośnych 8%, loch karmiących 5%, warchlaków 10%, a dla tuczników do 15%. W żywieniu świń mogą być stosowane nasiona łubinów(żółty, wąskolistny), które mają wysoką zawartość białka ogólnego, ale zawierają alkaloidy antyżywieniowe. Dobrym źródłem białka są ziarna grochu, jednak mają wysoką cenę. W żywieniu trzody wykorzystywany może być także koncentrat ziemniaczany, suszony wywar gorzelniany, suszone drożdże, koncentraty roślinno-rybne.

Zawartość energii metabolicznej, białka ogólnego i wybranych aminokwasów egzogennych materiałach paszowych.

Wyszczególnienie	Energia metaboliczna (MJ)	Białko ogólne (g)	Lizyna (g)	Metionina (g)	Treonina (g)	Tryptofan (g)
Jęczmień	12,74	110,0	3,8	1,8	3,6	1,4
Żyto	13,25	95,0	3,7	1,6	3,2	1,0
Pszenżyto	13,78	122,0	4,1	1,8	1,2	3,9
Pszenica	14,03	119,0	3,3	1,9	3,4	1,3
Owies	11,25	118,0	4,7	1,9	4,0	1,5
Otręby pszenne	8,75	143,0	5,7	2,1	4,5	2,3
Poekstrakcyjna śruta sojowa	13,32	452,0	19,8	7,7	16,1	4,8
Poekstrakcyjna śruta rzepakowa	10,50	364,0	27,1	6,1	17,5	5,9

W praktycznym żywieniu świń należy zwracać uwagę na związki antyodżywcze, których zawartość znacznie różni się w zależności od odmiany roślin. Dla przykładu rośliny strączkowe mogą zawierać inhibitory trypsyny, bobik i peluszka – taniny, żyto – rezorcynole, polisacharydy nieskrobiowe, inhibitory trypsyny i chymotrypsyny. Szkodliwość związków antyżywieniowych polega na obniżaniu smakowitości paszy (niektóre z nich mają gorzki smak, np. taniny bobiku i alkaloidy łubinu), pogarszaniu strawności składników pokarmowych (zwłaszcza białka), zaburzaniu procesów trawiennych (inhibitory proteaz, pentozany). Często również działają one toksycznie na organizm zwierzęcia (np. alkaloidy, glukozynolany). Znaczną szkodliwością charakteryzują się też mykotoksyny (głównie – ochratoksyna A, deoksyniwalenol, zearalenon), czyli związki będące metabolitami grzybów obecnych w materiałach paszowych. Mają one działanie kancerogenne, teratogenne, immunosupresyjne, powodują zaburzenia i trwałe zmiany w funkcjonowaniu wielu narządów wewnętrznych. Zearalenon u loch powoduje zaburzenia w procesach rozrodu (np. zmiany w jajnikach), mogąc nawet wywołać bezmleczność lub trwałą bezpłodność, a nawet poronienia. Ważne jest podawanie pasz bez mykotoksyn. Można oczywiście stosować jako dodatek do pasz substancje wiążące te toksyny, metoda ta jest zalecana w ostateczności i może być stosowana jedynie w tuczu.

Enzymy paszowe dodawane są do mieszanek paszowych od wielu lat. Wprowadzone wraz z paszą do przewodu pokarmowego świń przyczyniają się do uzyskania następujących korzyści: rozłożenia błon komórkowych i frakcji włókna pokarmowego (β-glukany, celulozy,) w paszy, lepszego wykorzystania paszy (do 8%), poprawy przyrostów masy ciała, ograniczenia biegunek, możliwości zastąpienia droższych pasz tańszymi, zwiększenia wartości pokarmowej paszy, a szczególnie poziomu energii metabolicznej, lepszego wchłaniania składników mineralnych. W paszach dla świń stosuje się najczęściej: b β -glukanazę, ksylanzę, fitazę i celulazę. Enzym β-glukanaza przeznaczony jest przede wszystkim do mieszanek z dużym udziałem jęczmienia i owsa. Do mieszanek ze znacznym udziałem żyta, pszenicy lub pszenżyta dodawany jest enzym ksylanaza. Obecnie przemysł paszowy posiada wiele tego rodzaju rozwiązań.

Żywienie na mokro/żywienie na sucho
W ostatnich latach coraz bardziej rozpowszechniane jest żywienie na mokro. Wyniki badań wskazują, że żywienie na mokro może poprawić wskaźniki produkcyjne. Decyzja o zastosowaniu paszy płynnej lub mokrej jest indywidualna w odniesieniu do zarządzania i technologii danej fermy. Na taką decyzję wpływa także zużycie wody i pośrednio ilości produkowanej gnojowicy, którą trzeba zagospodarować. System żywienia na sucho pozwala na całkowitą mechanizację a zatem będzie też ograniczał koszty pracy a także koszty inwestycji. Pozwala też na zachowanie większej higieny. W systemie żywienia na mokro często uzyskuje się nieco lepsze wykorzystanie paszy. Tuczniki odznaczają się cieńszą słoniną, wyższą mięsnością i wyższymi przyrostami masy ciała. Mieszanka uzyskuje konsystencję płynną poprzez wymieszanie stałej suchej paszy z substancją płynną (wodą lub produktem ubocznym np. serwatką) w stosunku 1:2 lub 1:3. Dodawanie płynnego komponentu powinno odbywać się bezpośrednio przed skarmianiem, a wymieszanie musi być dokładne, w innym wypadku może nastąpić rozwarstwienie się składników. Jedną z zalet stosowania systemu żywienia na mokro jest wykorzystanie płynnych produktów ubocznych przemysłu np.: mleczarskiego (serwatka, popłuczyny z produkcji jogurtów i lodów), skrobiowego, piwowarskiego (zawiesina drożdży), czy spożywczego. W takim przypadku bilansowanie dawek pokarmowych powinno odbywać się z uwzględnieniem komponentu płynnego.

17.6.3.3 Wykorzystanie dodatków paszowych w żywieniu trzody chlewnej

Dodatki paszowe to substancje wprowadzone do paszy poza zwykłym bilansowaniem. Mogą one modyfikować procesy przyswajania lub wpływać wielokierunkowo na organizm. Wprowadzenie w 2006 roku w krajach Unii Europejskiej zakaz stosowania antybiotykowych stymulatorów wzrostu spowodowało wzrost zainteresowania naturalnymi produktami pochodzenia roślinnego w aspekcie wykorzystania ich w żywieniu zwierząt jako dodatków fitobiotycznych. W ostatnich latach opracowano szereg dodatków paszowych, zapobiegających kolonizacji przewodu pokarmowego przez bakterie chorobotwórcze. W znacznym stopniu można zastąpić antybiotyki stosując w żywieniu zwierząt: probiotyki, prebiotyki, synbiotyki, zakwaszacze (kwasy organiczne i nieorganiczne, sole tych kwasów), susze zielarskie i wyciągi roślinne – fitobiotyki, związki mineralne oraz chelaty niektórych biopierwiastków.

Charakterystyka oddziaływania probiotyków na zwierzęta

Rzadkie oddziaływanie:	Często występujący:	Powszechnie występujący:
– modulacja odpowiedzi immunologicznej, – wytwarzanie swoistych substancji aktywnych biologicznie – działanie neurogenne i endokrynne – inne	– synteza witamin – bezpośredni antagonizm – wzrost aktywności enzymatycznej i neutralizacja karcynogenów – metabolizm kwasów żółciowych – stabilizacja bariery jelitowej	– ochrona przed kolonizacją – normalizacja mikrobioty – konkurencja z drobnoustrojami chorobotwórczymi – wytwarzanie krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych – wpływ na pasaż jelitowy

Fitobiotyki
Fitobiotyki są preparatami pochodzenia roślinnego pozyskiwanymi głównie z ziół, które zawierają substancje biologicznie czynne będące metabolitami wtórnymi. Stanowią one podstawę medycyny tradycyjnej jak również mogą stanowić atrakcyjny dodatek paszowy dla zwierząt gospodarskich. Fitobiotyczne dodatki do paszy dla zwierząt są znane z rolnictwa ekologicznego, jednak rosnące zainteresowanie wynika głównie z potencjalnych możliwości zastępowania nimi antybiotyków. Dodawane do dawki pokarmowej, mogą pozytywnie wpływać na zdrowie zwierząt (działanie profilaktyczne), pobranie paszy, zwiększać wydajność oraz poprawiać jakość produktów zwierzęcych, nadając im cechy funkcjonalne. Jednak zawartość związków aktywnych może różnić się w zależności od użytych części roślin (nasiona, liście itp.), pochodzenia geograficznego i sezonu zbioru roślin, metod przechowywania czy ekstrakcji. Efekty oddziaływania mogą być zmienne również w zależności od synergistycznego oddziaływania poszczególnych związków biologicznie czynnych, jak również formy stosowania. Wśród tej grupy związków olejki eteryczne budzą duże zainteresowanie. Według danych naukowych najbardziej aktywnymi fitoncydami stosowanymi u zwierząt są: tymol, karwakrol i eugenol fenylopropanoidowy, aldehyd cynamonowy i inne.

Bardzo ważnym etapem w hodowli trzody chlewnej jest okres odsadzenia prosiąt. Problemy zdrowotne pojawiające się w tym czasie w znaczący sposób wpływają na ekonomikę produkcji. W trakcie odsadzenia obserwuje się zwiększoną podatność na choroby, co związane jest z występowaniem szeregu zamian fizjologicznych, immunologicznych i mikrobiologicznych w przewodzie pokarmowym. Ponadto prosięta, które w pierwszym tygodniu po odsadzeniu mają utrudnione warunki adaptacji do paszy stałej oraz takie, które przebywają w złych warunkach środowiskowych charakteryzują się niskim tempem wzrostu. Z reguły masa ciała takich zwierząt jest w późniejszym wieku niższa, a wiek w dniu uboju wyższy w porównaniu z osobnikami z niezaburzonym przebiegiem wzrostu. Jako czynniki limitujące tempo wzrostu odsadzonych prosiąt wymienia się:

• pozbawienie korzystnych składników zawartych w mleku lochy,
• zbyt małe pobieranie wody i paszy,
• niedostateczną produkcję kwasów żołądkowych oraz enzymów trawiennych,
• zmniejszoną zdolność wchłaniania składników pokarmowych w jelicie cienkim.

W okresie odsadzenia zachodzą zmiany flory bakteryjnej, gdyż zwiększa się ilość bakterii z grupy coli oraz enterokoków, a zmniejsza się ilość pożądanych bakterii z grupy Lactobacillus. Zmiany flory jelitowej są przyczyną zwiększenia ilości wody wydalanej z kałem, co jest szczególnie obserwowane w okresie między 3 a 10 dniem po odsadzeniu. Najczęstszą przyczyną biegunki występującej u odsadzonych prosiąt są enterotoksyczne szczepy Escherichia coli. Wspieranie procesu budowania prawidłowej flory mikrobiologicznej przewodu pokarmowego po odsadzeniu prosiąt jest szczególnie ważne. Włączenie preparatów probiotycznych i prebiotycznych do karmienia prosiąt i warchlaków może przyczynić się do optymalizacja trawienia i zasiedlenia układu pokarmowego przez pożyteczną mikroflorę bakteryjną, co potencjalnie może przyczynić się do zmniejszenia podatności prosiąt na zakażenia przewodu pokarmowego. Również dotychczas wykonane badania potwierdzają, że ekstrakty roślinne mogą wywierać pożądany wpływ na wyniki produkcyjne w odchowie prosiąt, poprzez korzystne oddziaływanie na strukturę nabłonka błony śluzowej jelita cienkiego. Zastosowanie dodatków paszowych, które pozwalają na odpowiednio wczesną kolonizację układu pokarmowego, stwarza nie tylko możliwość poprawy stanu zdrowotnego w jelitach, ale również przyczynia się do wzrostu odporności prosiąt. Preparaty fitobiotyczne o właściwościach przeciwutleniających, poprzez stymulację statusu antyoksydacyjnego organizmu wpływają na poprawę stanu zdrowotnego zwierząt. Korzyści wynikające z podawania preparatów fitobiotycznych, a rejestrowane w postaci wyższych przyrostów dziennych oraz poprawy w zakresie spożycia i wykorzystania paszy, pozwalają na zwiększenie efektywności odchowu prosiąt, czy prowadzonego tuczu.

Efektywność stosowania różnych form ziół w żywieniu różnych gatunków zwierząt

+ – niska skuteczność (0-2% poprawy)
++ – pożądana skuteczność (2,1-5%)
+++ – wysoka skuteczność (powyżej 5%)
0 – brak skuteczności lub informacji

Wybrane związki biologicznie aktywne zawarte w roślinach

Związki	Funkcja biologiczna
Polifenole	Charakteryzują się działaniem silnie antyoksydacyjnym (świadczy o tym obecność dużej ilości grup hydroksylowych), hamowaniem peroksydacji lipidów, działaniem przeciwzakrzepowym, przeciwgrzybiczym i przeciwwirusowym. Mechanizm działania najczęściej jest pośredni, poprzez produkty metabolizmu wtórnego.
Terpenoidy	Mają one aktywność przeciwzapalną, antyseptyczną, rozkurczają mięśnie gładkie i obniżają ciśnienie tętnicze krwi. Dodatkowo mają właściwości bakterio- i grzybobójcze.
Saponiny	Mają działanie immunomodulujące, stymulujące pracę nerek, regulujące przemiany cholesterolu i trójglicerydów. Często wykazują właściwości wazoprotekcyjne.
Alkaloidy	Mają głównie wpływ na układ nerwowy, działając pobudzająco na organizm. Charakteryzują się relatywnie silnym działaniem. Wykazują również działanie bakteriostatyczne.
Polisacharydy nieskrobiowe	Mają zdolność zatrzymywania wody, modyfikowania wchłaniania składników odżywczych, wiązanie toksyn i kwasów żółciowych.

17.6.3.4 Szczegółowe zasady zrównoważonego żywienia trzody chlewnej wg grup wiekowych oraz kierunków produkcji

Prosięta
Dobry wzrost i rozwój prosiąt ma kluczowy wpływ na wyniki osiągane przez zwierzęta w późniejszym okresie życia. Intensyfikacja hodowli, a przede wszystkim praca hodowlana, mająca na celu poprawę plenności loch spowodowała zwiększenie ilości prosiąt żywo urodzonych. Efektem większej liczby prosiąt w miocie stało się obniżenie masy ich ciała. W praktyce można niekiedy obserwować duże zróżnicowanie masy w obrębie miotu. Dlatego też istotne jest prawidłowe dokarmianie prosiąt od pierwszych dni życia. Na rynku paszowym są dostępne preparaty mlekozastępcze zalecane w żywieniu prosiąt ssących od pierwszego dnia życia. Mogą one stanowić zastąpienie bądź uzupełnienie mleka lochy. Preparat taki jest doskonałym źródłem energii i białka oraz ma wysoką zawartość laktozy. Zawiera kwasy tłuszczowe i inne związki biologicznie czynne co zapewnia skuteczne hamowanie rozwoju bakterii patogennych w przewodzie pokarmowym oraz pozwala na odrobienie masy ciała przez słabsze prosięta, dzięki czemu zapobiega ich charłaczeniu oraz różnicowaniu się miotu.

W okresie odchowu prosiąt przy matkach wskazane jest dokarmianie specjalnymi paszami o najwyższej jakości i strawności. Brak dokarmiania prosiąt prowadzi zawsze do problemów po odsadzeniu. W zależności od wielkości produkcji w gospodarstwie stosuje się pasze przemysłowe „super baby”, czy też po prostu prażony jęczmień w gospodarstwach małych. Takie dokarmianie paszami stałymi należy rozpocząć około 5-7 dnia życia, zawsze świeżymi, kilkakrotnie w ciągu doby, aby nie traciły wartości i atrakcyjności smakowo-zapachowej. Pobieranie nawet małych ilości gwarantuje dobre przygotowanie układu pokarmowego do trawienia pasz stałych i eliminuje ewentualne zaburzenia funkcjonowania układu trawiennego po odsadzeniu. Prestatery wysokiej jakości zawierają dodatkowo związki aromatyczne, odpowiednią ilość witamin, maślan sodu oraz bakterie probiotyczne, które skutecznie konkurują z patogennymi bakteriami np. E. coli. Wprowadzenie prestartera powinno następować stopniowo. Nie wolno zapominać o zabiegach weterynaryjnych (podanie żelaza, kastrowanie knurków, odpowiednie szczepienia itd.). W chlewniach, gdzie istotnym problemem jest występowanie biegunek lub tzw. choroby obrzękowej, polecamy jeszcze dodatkowe zakwaszanie paszy (lub wody) stosowanej w okresie okołoodsadzeniowym.

Warchlaki
Prosięta w wieku ok. 28 dni, przy masie ciała w 7-10 kg są w zasadzie przygotowane do samodzielnego życia bez matek, ale jest to moment, kiedy niestety popełnia się wiele błędów. Odsadzając prosięta od matek należy przeprowadzić kolejną selekcję tak, aby w suchych i ciepłych pomieszczeniach odchowalni były podzielone według masy ciała, kondycji i ewentualnie statusu zdrowotnego. Należy też (w miarę możliwości) minimalizować mieszanie miotów. Prosięta muszą dostosować się do nowego otoczenia i ustalić hierarchię w nowej grupie. W tym okresie układ pokarmowy i odpornościowy prosiąt nie jest jeszcze w pełni rozwinięty i istnieje wysokie ryzyko chorób przewodu pokarmowego. Środkiem zapobiegającym powstającej biegunce jest częste podawanie tylko niewielkich porcji łatwo przyswajalnych składników odżywczych. Ponadto prosięta powinny jak najszybciej przyzwyczaić się do nowej paszy, ale ten okres przyzwyczajenia powinien być stopniowy minimalizując tym samym zmniejszenie przyrostów dobowych. Ten moment odchowu to również nie „czas na oszczędności”. Podawane pasze muszą być najlepszej jakości. Wysokoenergetyczne żywienie w tym okresie powoduje, że prosięta od pierwszych dni po odsadzeniu są żywotniejsze. Białko o wysokiej strawności warunkuje prawidłowe przyrosty masy ciała, a makro- i mikroelementy oraz witaminy zapewnią odpowiedni rozwój.

Zmiana paszy prestarter na starter powinna być przeprowadzana stopniowo, ponieważ taki system pozwala na optymalne przystosowanie przewodu pokarmowego do trawienia nowej mieszanki. Pasze typu starter przygotowuje się na bazie bardzo dobrej jakości komponentów, o podwyższonej strawności, z dużym udziałem łatwo dostępnej energii oraz najwyższej jakości zbóż, często ekstrudowanych. Zapewnia to zdecydowanie lepsze wykorzystanie pasz. Szczególną uwagę należy zwrócić w tym czasie na pochodzenie białka. Niestrawiona część białka zalegająca w przewodzie pokarmowym to początek wielu problemów zdrowotnych. Występowanie stresu może wiązać się z wahaniami w pobraniu paszy, co z kolei może powodować zaburzenia pokarmowe. Dawki pokarmowe dla warchlaków od 10-30 kg masy ciała to ok. 13 MJ EM i 17,5-18% białka ogólnego.

Żywienie tuczników
Efektywność tuczu zależy głównie od wielkości dobowych przyrostów masy ciała i zużycia paszy na 1kg przyrostu. Patrząc nieco inaczej można założyć, że okres przyrostu masy ciała od 30 do 100 kg nie może przekroczyć 4 miesięcy, przy niskim zużyciu paszy na 1 kg przyrostu. Wymaga to stosowania dobrze zbilansowanych pasz, które obecnie występują w szerokiej ofercie firm paszowych. Można zatem korzystać z gotowych mieszanek pełnoporcjowych lub kupować zboża, koncentraty oraz premiksy i w oparciu o nie starannie przygotowywać mieszanki. Uzyskanie wysokich przyrostów masy ciała zwierząt przy odpowiedniej ich mięsności wymaga zapewnienia odpowiedniego poziomu energii i składników pokarmowych w mieszance. Zatem pasza powinna w pełni zaspokoić potrzeby pokarmowe świń przy niskiej jej cenie.

Tucz intensywny charakteryzuje się dużymi przyrostami dobowymi (>700 g). Tucz ekstensywny można natomiast prowadzić w gospodarstwach, w których wykorzystuje się pasze gospodarskie (zboża, ziemniaki parowane, produkty uboczne przemysłu spożywczego, zielonki i inne) i oczywiście mieszanki uzupełniające. Schemat żywienia intensywny powinien uwzględniać 3 okresy: starter, grower i finiszer. W każdym z wymienionych okresów w dawkach pokarmowych dla tuczników musimy zapewnić odpowiedni poziom energii (13-13,5 MJ), białka (16-18%), aminokwasów egzogennych (lizyny, metioniny, treoniny, tryptofanu), składników mineralnych (Ca, P, Na) i witamin. Trzeba jednak pamiętać, że zapotrzebowanie tucznika na składniki pokarmowe zależy od jego masy ciała, tempa wzrostu i typu tuczu. Przy założeniu zawartości energii w paszy na poziomie 12,5 MJ, dziennie spożycie powinno kształtować się następująco w poszczególnych miesiącach tuczu: 1 miesiąc – 2 kg, 2 miesiąc – 2,4 kg 3 miesiąc – 2,8 kg 4 miesiąc – 3,0 kg. Należy pamiętać, że im tuczniki są młodsze, tym koncentracja energii w dawce powinna być większa. Przykładowo tuczniki młode żywione paszą prestarter to ok. 13,5 MJ energii metabolicznej w 1 kg suchej masy paszy. Wzrost koncentracji energii w mieszankach wpływa korzystnie na wzrost zwierząt, wielkość przyrostów dobowych i poprawę wykorzystania paszy. Racjonalne dobranie aminokwasów egzogennych takich jak: lizyna, metionina, tryptofan, treonina oraz walina i izoleucyna, pozwala lepiej zbilansować skład aminokwasowy, a ponadto ograniczyć straty białka w postaci azotu, który przyczynia się do zanieczyszczenia środowiska. Zbyt niski poziom lizyny w dawce pokarmowej limituje pobranie pozostałych, ale co ważne zmniejsza obniża tworzenie tkanki mięśniowej. Komponując paszę dla świń, warto zwrócić uwagę na zawartość włókna surowego. Optymalny jego poziom stymuluje motorykę przewodu pokarmowego, powoduje uczucie sytości. Zbyt wysoki jego udział w dawce powoduje pogorszenie strawności składników pokarmowych paszy oraz zmniejsza jej energetyczność. Bardzo ważnym elementem jest też dostęp zwierząt do świeżej wody, której zapotrzebowanie może być zmienne w zależności od pory roku.

Żywienie macior
Postęp hodowlany doprowadził do tego, iż obecnie lochy charakteryzują się dużą liczbą prosiąt urodzonych w miocie, wysoką mlecznością i instynktem macierzyńskim, co pozwala na odsadzanie wyrównanych prosiąt o masie ciała powyżej 7 kg. Idealna karma dla loch powinna mieć odpowiednio dopasowaną kaloryczność do ich cyklu fizjologicznego. Nieprawidłowo zbilansowana dawka pokarmowa pod względem energii i białka oraz brak istotnych elementów odżywczych, witamin i minerałów przekłada się na gorszą reprodukcję i ogólny stan zdrowia. Locha w swoim cyklu produkcyjnym przechodzi przez różne okresy fizjologiczne (ruja, ciąża, okres okołoporodowy, laktacja, odsadzanie prosiąt). W każdym z nich zapotrzebowanie na składniki pokarmowe jest odmienne, dlatego specyfika żywienia loch w różnym stanie fizjologicznym jest inna. Pasze o niskiej jakości, niedobory żywieniowe, obecność mykotoksyn, czy czynników antyżywieniowych w paszach, odbijają się na wynikach produkcyjnych. Takie błędy skutkują tym, że lochy mają mało liczne mioty, niską mleczność, prosięta mają niską masę ciała. Błędy te odbijają się także na rozrodzie (np. lochy dłużej jałowią) i częstości oproszeń w roku, czy spadku produkcji mleka. Wówczas opłacalność produkcji maleje. Lochy dzieli się na następujące grupy produkcyjne, w których istnieje odrębne zapotrzebowanie pokarmowe:

• lochy w okresie jałowienia (od odsadzenia do krycia),
• lochy niskoprośne (od pokrycia do 30. dnia, przy potwierdzonej ciąży),
• lochy niskoprośne (od 31. dnia ciąży do 90. dnia ciąży),
• lochy wysokoprośne (od 91. dnia ciąży do wyproszenia),
• lochy karmiące od wyproszenia do odsadzenia prosiąt).

W okresie po odsadzeniu prosiąt locha powinna powrócić do odpowiedniej kondycji i podjęcia funkcji rozrodczych – jej zapotrzebowanie na energię jest generalnie wysokie. Zalecenia w tym okresie są dość precyzyjne i uwzględniają mieszankę typu flushing, np. żywienie loch paszą dla loch karmiących (3,5–4 kg) oraz mieszanką typu flushing (0,3–0,5 kg/szt./dzień) lub żywienie loch paszą dla loch prośnych (4–5 kg) + mieszanka flushing (0,3–0,5 kg/ szt./dzień). Z powodzeniem można tylko stosować mieszanką pełnoporcjową typu flushing w ilości ok. 3,0–3,5 kg. Prawidłowe żywienie w tym okresie przełoży się na liczbę prosiąt w miocie.

Podczas niskiej ciąży ważna jest prawidłowa implantacja zapłodnionych komórek jajowych w macicy. W tym okresie najważniejszą przyczyną niepowodzenień jest stres utrzymania grupowego i błędy żywieniowe. Po pokryciu lochy powinny otrzymywać paszę o wysokiej zawartości włókna surowego, które będzie zapewniać im uczucie sytości. Słoma zapewnia lochom nie tylko dobrostan ale również źródło włókna. Dyrektywa Rady 2008/120/WE z dnia 18 grudnia 2008r. ustanawiająca minimalne normy ochrony świń wskazuje, żewszystkie lochy prośne i loszki powinny otrzymywać wystarczającą ilość pokarmu w dużych kawałkach lub wysokowłóknistego, jak również pokarmu wysokoenergetycznego, aby zaspokoić ich głód i potrzebę żucia. Zaleca się aby w tym okresie lochy otrzymywały dziennie około 2,5 kg mieszanki dla loch niskoprośnych, podawanej dwa razy dziennie. Lochy duże oraz te w słabej kondycji powinny otrzymywać odpowiednio więcej paszy (> 4kg dziennie). Jednak intensywne żywienie generalnie stosuje się w przypadku loch wysokoprośnych (>91 dnia ciąży). Zatem w okresie ciąży wysokiej lochy powinny być żywione bardziej intensywnie, niż w okresie ciąży niskiej, jednak ilość pobieranych przez lochę składników pokarmowych nadal musi być normowana. Zapewni to prawidłowy wzrost płodów, a także umożliwi zgromadzenie pewnej puli składników zapasowych, które będą wykorzystane przez lochę w okresie laktacji. Nie tylko ilość białka jest ważna, ale przede wszystkim jego jakość. Związane jest to z zawartością w paszy aminokwasów limitujących (głównie lizyny, metioniny, treoniny i tryptofanu) oraz ich strawnością. Dla zaspokojenia apetytu i poczucia sytości wskazany jest niewielki dodatek pasz zawierających wysoki poziom włókna (siano dobrej jakości, otręby pszenne, śruta owsiana, wysłodki suszone). Głodna locha w tym okresie jest nerwowa, co nie poprawia wyników produkcyjnych. Stres negatywnie wpływa na zdrowotność i produkcyjność lochy, jak też na jakość urodzonych prosiąt. Stosując żywienie wzbogacone paszami o podwyższonej zawartości włókna, stosujemy profilaktykę zdrowotną, mającą na celu zapobieganie rozwojowi syndromu MMA.

Prawie połowa przyrostu ciężaru prosiąt przy porodzie przypada na ostatnie 3-4 tygodnie ciąży. Natomiast wzrost płodu w pierwszej połowie okresu przejściowego (10 dni do porodu) stanowi 25-30% masy po urodzeniu. Wiąże się to ze zwiększonym zapotrzebowaniem lochy na białko i aminokwasy. Jeśli spożycie składników odżywczych w tych dniach nie wystarcza rezerwy tłuszczu i białka zostaną zmobilizowane do wzrostu tkanki płodowej i rozrodczej. Najszybszy wzrost tkanki mlekotwórczej ma miejsce na dziesięć dni przed porodem i utrzymuje się przez dziesięć dni po oproszeniu, ale przebiega już w wolniejszym tempie. Odżywianie w tym okresie odgrywa kluczową rolę w rozwoju gruczołu mlekowego. Po porodzie locha traci składniki odżywcze zatrzymane w wydalonym łożysku, płynach i błonach, co skutkuje ujemnym bilansem. I odwrotnie, gdy następuje regresja rogów macicy, dostarczane przez to składniki odżywcze przechodzą do krwi i są wykorzystywane do produkcji mleka. Nie wiadomo dokładnie, jak żywienie loch w tym okresie wpływa na regresję tkanki macicy.

Pasza podawana lochom będącym powyżej 105. dnia ciąży musi mieć zatem wyższą koncentrację białka, aminokwasów i związków mineralnych. Ponadto, niższe ma być średnie dzienne pobranie energii przez lochy, za wyjątkiem pierwiastek. Z drugiej strony loszki w swojej pierwszej ciąży powinny być żywione paszą o nieco wyższym poziomie białka, w porównaniu do loch wieloródek. Od 111. dnia do oproszenia konieczne jest przygotowanie lochy do porodu, co wyraża się w znacznym ograniczeniu ilości podawanej paszy. Powyżej 110 dnia zaczyna się tzw. okres okołoporodowy. Należy wtedy zadbać o podawanie wysokowartościowej karmy, z zaznaczeniem jednak, że w dniu samego porodu, korzystniejsza jest łagodna głodówka. Zaburzenie gospodarki wodno-elektrolitowej niesie za sobą bardzo niekorzystne skutki, zarówno dla maciory, jak i prosiąt. Odpowiednia podaż wody jest tu istotna. W każdym z okresów ciąży należy stosować pasze pełnoporcjowe adekwatne dla tego okresu z odpowiednią zawartością składników mineralnych i witamin i innych (np. L-karnityny) niezbędnych dla rozwoju płodów.

Żywienie w czasie laktacji powinno zapewnić dużą wydajność mleczną lochy oraz nie dopuścić do nadmiernego spadku kondycji. Dzienne pobranie paszy przez lochy karmiące wynosi ok. 5–7 kg i zależy od wielu czynników: kondycji lochy, liczebności miotu, temperatury w pomieszczeniu, smakowitości paszy, zawartości składników pokarmowych oraz włókna surowego. Przyjmuje się ogólnie, że zapotrzebowanie wynosi 1% jej masy ciała +0,5 kg na każde prosię. Lochy powinny mieć ciągły dostęp do paszy. Odpowiedzią na poprawne żywienie lochy w laktacji jest nie tylko jej kondycja, ale stan miotu (wyrównanie masy ciała prosiąt, brak biegunek).

Stres cieplny istotnie wpływa na pobranie paszy. Szacuje się, że wzrost temperatury otoczenia z 25 do 27°C przy wilgotności względnej od 50 do 60% powoduje spadek pobrania paszy o 250g/dzień. Negatywny wpływ podwyższonej temperatury otoczenia może być wzmocniony przez podwyższoną wilgotność względną. Zatem wentylacja i schładzanie są tutaj kluczowe dla utrzymania produkcyjności. Ważny jest całodniowy dostęp do paszy, chociaż od 44-64% paszy w okresie upałów lochy pobierają w nocy.