Produkcja zwierzęca

Dobrostan bydła

Wzrastające wymagania konsumentów w stosunku do jakości mleka wymusiły zmiany w genotypie i fenotypie krów mlecznych, aby zwiększyć ich wydajność mleczną i poprawić parametry produktu.

Niestety zmiany te wpłynęły na zdrowie krów mlecznych zwiększając liczbę pojawiających się chorób gruczołu mlekowego, czy chorób kończyn, wpływając bezpośrednio na poziom ich dobrostanu. Jednocześnie nie oznacza to, że obecnie krowy wysoko wydajne są bardziej podatne na choroby. Są one fizjologicznie przystosowane do wysokiej wydajności, jednak wymagają o wiele lepszych warunków środowiskowych, żywieniowych oraz troskliwej opieki. Standardy opieki nad zwierzętami, bez względu na system utrzymania powinny uwzględniać: leczenie, możliwość odpoczynku (stanowiska legowiskowe), karmienie i pojenie, możliwość ruchu i jakość podłoża (nie tylko stanowiska, ale także korytarze do hal udojowych), szeroko rozumianą higienę środowiska, higienę i pielęgnację gruczołu mlekowego oraz zasady bioasekuracji. Istnieje pilna potrzeba opracowania naukowych podstaw i praktyk dotyczących postępowania ze zwierzętami chorymi. W przypadku zwierząt transportowanych, które po podróży nie mogą wstać działania powinny być prawnie jasno określone, czego nie uwzględniają szczegółowo takich przypadków przepisy (Rozporządzenie Rady 1/2005).

Obecne metody lekarskie umożliwiają podjęcie terapii u tzw. krów leżących (zalegających). Jednocześnie powinny być wdrażane odpowiednie procedury opieki (Pulton i in., 2016). Standardy opieki na zwierzętami chorymi powinny być zróżnicowane w zależności od dotkliwości przebiegu procesu chorobowego. Dla krów, które nie mogą stać bez pomocy, ale mogą chodzić po podniesieniu zaleca się: utrzymanie z dala od śliskich powierzchni, izolowanie od innych sztuk w stadzie, podnoszenie (raz lub dwa razy dziennie), systematyczne monitorowanie. Występowanie chorób wyniszczających jest wskazaniem do eutanazji. Wynika to z faktu, że choroby te same w sobie przysparzają cierpienie zwierzęciu, a dodatkowo cena, ilość i jakość ich mięsa jest niska. Ustawa o ochronie zwierząt określa konieczność bezzwłocznego uśmiercenia zwierząt, które wprawdzie mogą żyć dalej, jednak wiąże się to jedynie z ich cierpieniem i znoszeniem bólu (Dz.U. 1997 nr 111 poz. 724 z późniejszymi zmianami).

Kanadyjscy specjaliści w zakresie dobrostanu bydła wskazują, że długoterminowo kierunki wdrażania praktyk przyjaznych zwierzętom powinny skupić się na dwóch zagadnieniach: dostęp do pastwisk/wybiegów dla krów oraz rozwiązania i innowacje w zakresie utrzymania i hodowli cieląt i krów (von Keyserlingk i Weary 2017). Dostęp do pastwisk i wybiegów jest niezmiernie ważny pod względem dobrostanu. W tym kontekście ważny jest wpływ środowiska (np. stres cieplny), poruszanie się zwierząt i zachowania behawioralne. Krowy często decydują się pobierać dawkę pokarmową w oborze zamiast na pastwisku, o ile jest ona smakowita, adekwatna do potrzeb pokarmowych etc. Niektóre badania wskazują, że pod względem dobrostanu oprócz dostępu dla krów do pomieszczeń oborowych, tereny zewnętrzne niekoniecznie muszą być trawiaste lub także mogą to być powierzchnie porośnięte specjalnymi odmianami traw odpornych na wypasanie, wygodnych jako podłoże do leżenia lub stania, a nie będących jedynie źródłem składników pokarmowych.

Mleko i produkty mleczne pochodzące od krów utrzymywanych na pastwisku mają korzystniejsze cechy jakościowe i sensoryczne.

Edukacja w zakresie dobrostanu zwierząt jest elementem kreującym nie tylko postawy społeczne, ale również działania organizacyjne i hodowlane w stadach bydła. W przyszłości w dalszym ciągu będą konieczne dalsze działanie edukacyjne obejmujące hodowców, lekarzy weterynarii, pracowników przemysłu paszowego i mleczarskiego oraz konsumentów. Prace powinny skupiać się na oczekiwaniach hodowców bydła, w tym pod względem nowych praktyk i rozwiązań (von Keyserlingk i Weary 2017).

Biorąc pod uwagę złożoność problemu, w przyszłości wszystkie metody poprawiające dobrostan bydła muszą jednocześnie uwzględniać aspekty etyczne, behawioralne, fizjologiczne oraz ekonomiczne.

17.1.7.1 Wskaźniki dobrostanu bydła

W przypadku bydła istnieje 5 praktycznych wskaźników mówiących nam o poziomie dobrostanu. Są to:

dobry stan zdrowia,
prawidłowy wzrost i rozwój,
dobra płodność,
wysoka produkcyjność,
wolność do przejawiania naturalnych zachowań, w tym swoboda ruchu, kontakty socjalne w stadzie etc.

W wielu krajach wśród głównych problemów dobrostanu krów mlecznych wymienia się kulawizny, okaleczenia, śmiertelność, schorzenia płuc, niewłaściwą kondycję oraz aspekty opieki i intensywności leczenia, a także utrzymanie na uwięzi. W odniesieniu do cieląt kluczowe elementy to warunki środowiska i utrzymania, żywienie oraz procedury zootechniczno-weterynaryjne (dekornizacja, kastracja) włącznie z leczeniem.

Do najważniejszych czynników ryzyka pogorszenia dobrostanu cieląt można zaliczyć (Vasseur i in., 2010):

brak nadzoru podczas porodów i brak pomocy przy porodzie,
brak oceny żywotności noworodków i dezynfekcji pępowiny,
zbyt późne podawanie pierwszej siary, brak oceny jej jakości oraz brak oceny transferu odporności biernej,
podawanie mleka „odpadowego” lub niezapewnianie odpowiedniej ilości mleka (żywienie restrykcyjne),
dekornizacja (w tym niestosowanie środków przeciwbólowych i przeciwzapalnych) i usuwanie nadliczbowych strzyków w zbyt późnym wieku,
zbyt wczesne odsadzanie i niekontrolowanie pobrania paszy starterowej przy odsadzeniu cieląt,
długotrwałe utrzymywanie cieląt pojedynczo lub inne złe warunki środowiskowe.

17.1.7.2 Kryteria oceny dobrostanu bydła

Poszczególne kryteria w dużym stopniu zależą od systemu utrzymania i zarządzania stadem.

Zachowanie. Niektóre zachowania mogą wskazywać na problem z dobrostanem zwierząt. Obejmują one zmniejszone pobranie paszy, zmienione poruszanie i kulawizny, zmieniony czas leżenia, zmienioną częstość oddechów i dyszenie, kaszel, dreszcze, nadmierną pielęgnację oraz wykazywanie zachowań stereotypowych lub innych nienormalnych.
Zdrowie. Prawidłowe zdrowie oznacza brak choroby. Wskaźniki zachorowalności, w tym chorób zakaźnych i metabolicznych, kulawizny, powikłań okołoporodowych i pozabiegowych, występowanie urazów, przekraczające uznane wartości progowe, mogą być bezpośrednimi lub pośrednimi wskaźnikami dobrostanu zwierząt w całym stadzie. Ocena punktowa kondycji, czy kulawizn oraz analiza jakości mleka, mogą dostarczyć dodatkowych informacji.
Wskaźniki śmiertelności i brakowania. Wskaźniki śmiertelności i brakowania wpływają na długość życia i podobnie jak wskaźniki zachorowalności, mogą być bezpośrednimi lub pośrednimi wskaźnikami dobrostanu zwierząt. Wskaźniki te należy regularnie odnotowywać, m.in. miesięczne, roczne lub w odniesieniu do kluczowych czynności hodowlanych w cyklu produkcyjnym. Sekcja może być przydatna w ustaleniu przyczyny upadku. Przykładowo: zgodnie z normą ERBS limit upadków wg Polskiej Platformy Zrównoważonej Wołowiny wynosi jedynie 1,5%.
Zmiany masy ciała, kondycji ciała i wydajności mleka. U zwierząt rosnących zmiany masy ciała poza oczekiwanym tempem wzrostu, zwłaszcza utrata masy ciała, są wskaźnikami złego stanu zdrowia lub pogorszonego dobrostanu zwierząt. Na przyszłą wydajność mleczną krów może mieć wpływ niedożywienie lub niewłaściwe żywienie na różnych etapach odchowu. U zwierząt w okresie laktacji stan ciała poza dopuszczalnym zakresem, znacząca zmiana masy ciała oraz znaczny spadek wydajności mleka mogą być wskaźnikami pogorszenia dobrostanu.
Wskaźniki rozrodu. Obniżona rozrodczość w porównaniu z wartościami oczekiwanymi dla danej rasy może wskazywać na problemy z dobrostanem zwierząt. Przykładami mogą być: zbyt długi okres międzywycieleniowy, niska wartość wskaźnika zapładnialności, trudne porody, zapalenia macicy, zatrzymania łożyska, wczesne zamieranie zarodków, utrata płodności, czy też brak libido u buhajów.
Stan ogólny i fizyczny. Wygląd fizyczny. Wygląd fizyczny może być wskaźnikiem zdrowia i dobrostanu zwierząt, a także warunków utrzymania i żywienia. Wskaźniki obniżonego dobrostanu: obecność pasożytów zewnętrznych, nieprawidłowy kolor sierści lub wypadanie włosów, nadmierne zabrudzenie odchodami (czystość), obrzęki, urazy lub zmiany chorobowe, obecność wydzielin (np. z nosa, oczu, dróg rodnych), nieprawidłowa postawa (np. karpiowaty grzbiet, opuszczona głowa), wychudzenie lub odwodnienie.
Procedury zootechniczno-weterynaryjne. Powikłania wynikające z typowych procedur, takich jak zabiegi chirurgiczne i pielęgnacyjne, wykonywanych u bydła mlecznego w celu ułatwienia zarządzania nimi, poprawy bezpieczeństwa ludzi i dobrostanu zwierząt (np. usuwanie zawiązków rogów, korekcja racic) oraz leczenia niektórych stanów (np. przemieszczenie trawieńca). Jeśli jednak procedury te nie zostaną wykonane prawidłowo, dobrostan zwierząt może być zagrożony. Wskaźnikami takich problemów mogą być:
- zakażenie po zabiegu, obrzęk i zachowanie bólowe,
- zmniejszone spożycie paszy i wody,
- kondycję ciała i utratę wagi po zabiegu,
- zachorowalność i śmiertelność.

17.1.7.3 Główne problemy dobrostanu cieląt i krów

Cielęta utrzymywane w kojcach zbiorowych, w których często wprowadza się i usuwa zwierzęta, charakteryzują się nie tylko mniejszymi przyrostami masy ciała, ale również większą częstotliwością występowania schorzeń układu oddechowego (Costa i in., 2015). Dlatego też zaleca się stosowanie zasady „all-in-all-out” (pomieszczenie pełne – pomieszczenie puste) z uwzględnieniem dezynfekcji oraz łączenie cieląt w grupy o zbliżonym wieku. Wystąpienie chorób zależy również od metod i higieny żywienia, odpajania siarą, wentylacji, która warunkuje odpowiedni mikroklimat pomieszczeń oraz monitorowania stanu zdrowia (wczesne diagnozowanie problemów), rodzaju i jakości stosowanych pasz. Uwzględnienie tych czynników umożliwia skutecznie minimalizować ryzyka wystąpienia problemów zdrowotnych.

Działania mające na celu poprawę dobrostanu cieląt zakładają m.in. zmniejszanie narażenia na stres, ból i cierpienie. Zabiegiem stanowiącym narażenie zwierząt na ból jest dekornizacja, zwłaszcza metodą chirurgiczną czy termiczną. Liczne badania wskazują, że przeprowadzenie dekornizacji wiąże się z występowaniem bólu i stresu, bez względu na wiek cieląt i metodę. Cielęta mogą doświadczać bólu po dekornizacji nawet do 27 godzin po dekornizacji, a rany wokół zawiązków rogów mogą pozostawać wrażliwe na do 75 godzin. Niższy poziom stresu odnotowano po dekornizacji metodą chemiczną. Dekornizacja chemiczna (zastosowanie żrącej pasty) również powoduje silny ból w pierwszych 15-30 minutach, nawet do godziny (Braz i in., 2012). Zmienione zachowanie zwierząt obserwuje się do 4 godzin (Vickers i in., 2005). W praktyce niewłaściwe stosowanie substancji żrących może spowodować poważne uszkodzenie tkanek, jak również poparzenia skóry u osób wykonujących zabieg. W Polsce najczęściej stosowaną metodą jest termiczna dekornizacja, a osłona przeciwbólowa – chodź zalecana – nie jest obligatoryjna i nie jest powszechnie stosowana. Odczuwany przez zwierzę ból po dekornizacji termicznej jest większy, niż podczas kastracji, ponieważ cielęta o 6 godzin dłużej wykazywały obniżone pobranie paszy (Ballou i in., 2013).

Obecne zalecenia uwzględniają podawanie środków przeciwbólowych wszystkim zwierzętom, w przypadku wszystkich zabiegów chirurgicznych oraz usuwania rogów i zawiązków rogów. Nadal nie jest to jednak wymóg prawny.

Zastosowanie środków przeciwbólowych zapewni zminimalizowanie poziomu bólu zwierząt po wszystkich zabiegach, co ostatecznie doprowadzi do szybszego powrotu do zdrowia, poprawy dobrostanu i zmniejszenia strat produkcyjnych.

W hodowlach wielkostadnych częstotliwość występowania schorzeń jest wysoka, dotyczy to krów (zwłaszcza okres okołoporodowy i wczesnej laktacji) oraz cieląt będących w okresie przedodsadzeniowym. Pogorszenie dobrostanu bydła wpływa na wzrost częstotliwości występowania schorzeń. W tym aspekcie problemy zdrowotne i dobrostanowe należy rozpatrywać na poziomie osobniczym i populacyjnym (całego stada). Schorzenia gruczołu mlekowego należą do najczęstszych schorzeń krów mlecznych i w największym stopniu wpływają na obniżenie wydajności i jakości mleka. Jednocześnie coraz większe znaczenie ma ilość zużytych antybiotyków w profilaktyce i leczeniu zapalenia wymienia oraz powstawanie antybiotykooporności wśród bakterii (Pol i Tuegg 2007). Drugą grupą są schorzenia racic. Ból towarzyszący schorzeniom racic jest z reguły chroniczny i wpływa nie tylko na dobrostan i samopoczucie bydła, ale także na spadek pobrania paszy, wydajności mleka oraz większe ryzyko infekcji zwierząt w stadzie. Częstotliwość występowania problemów zależy od systemu utrzymania, higieny racic, a także żywienia, a rodzaj schorzeń racic w największym stopniu dodatkowo zależy od higieny podłoża i pielęgnacji racic. W chowie wielkostadnym zbyt późne podejmowanie interwencji wiąże się z przewlekłym bólem i cierpieniem zwierząt.

Bardzo ważnym aspektem dobrostanu jest żywienie. Do najważniejszych czynników zalicza się: system żywienia, dostępność, rodzaj oraz jakość podawanej paszy. Istnieje parę systemów odpajania cieląt, w których możliwe jest zastosowanie różnych preparatów mlekozastępczych, najlepiej wysokiej jakości z udziałem dodatków funkcjonalnych. Stosowanie mleka pełnego ma też swoje zalety (np. zawartość związków aktywnych biologicznie). Badania ostatnich lat wskazują, że wyższe dawki paszy płynnej i wyższe pobranie paszy starterowej przed odsadzeniem skutkują lepszym wykorzystaniem paszy, wyższymi przyrostami masy ciała, wyższą masą przy kryciu (Shamay i in., 2005). Niskie dawki mleka, to głodzenie, a wiec brak dobrostanu i brak oczekiwanych efektów produkcyjnych. Prawidłowy program przyspieszonego wzrostu może w efekcie powodować wyższą wydajność w pierwszej laktacji oraz zmniejszyć procent brakowania. Jest to przypuszczalnie efekt wpływu na rozwój tkanki miąższowej gruczołu mlekowego. Jednak bez względu na system żywienia i rodzaj stosowanych pasz płynnych przyrosty masy ciała w okresie przedodsadzeniowym powyżej 0,5 kg/dzień mogą przyczynić się do wzrostu wydajności mleka w pierwszej laktacji (Gelsinger i in., 2016).

Stosowanie ograniczonych ilości preparatów mlekozastępczych „zmusza” cielęta do pobierania paszy stałej. Głodne cielęta nerwowo reagują na pojawienie się obsługi, wokalizują. Wykazano, że już bezpośrednio po porodzie, gdy następuje oddzielenie od krowy, wokalizacja może zostać ograniczona lub zniesiona poprzez zapewnienie większej ilości siary lub mleka (Thomas i in., 2001). Wykazano, że wynikiem niekarmienia i/lub nienaturalnego sposobu żywienia są zachowania (obsysanie) mogące powodować zapalenie pępka oraz zakażenia ucha. Doprowadzić może to także do tworzenia się w przewodzie pokarmowym kul z włosów (pilobezoary). Pilobezoary utrudniają przemieszczanie się treści w przewodzie pokarmowym, co może być przyczyną padnięcia cielęcia.