W trakcie działalności produkcyjnej, oprócz głównego produktu często w sposób niezamierzony powstają również różnego rodzaju pozostałości poprodukcyjne. Te odpady warto zarówno ze względów ekonomicznych jak i ochrony środowiska, zgodnie z hierarchią postępowania z odpadami, poddać recyklingowi, jeżeli nie udało się zapobiec ich powstaniu.
Poprzez recykling rozumie się odzysk, w ramach którego odpady są ponownie przetwarzane na produkty, materiały lub substancje wykorzystywane w pierwotnym celu lub innych celach; obejmuje to ponowne przetwarzanie materiału organicznego (recykling organiczny). Nie obejmuje to odzysku energii i ponownego przetwarzania na materiały, które mają być wykorzystane jako paliwa lub do składowania.
Pozostałości poprodukcyjne możemy podzielić na:
- produkty uboczne – rozumiane jako pozostałości poprodukcyjne, nadające się do bezpośredniego wykorzystania bez uprzedniego przetwarzania lub stanowiące surowiec do produkcji innych wyrobów,
- odpady – rozumiane jako pozostałości poprodukcyjne, wymagające poddawania procesom przerobu w celu odzysku lub unieszkodliwienia oraz pozostałości poprodukcyjne nienadające się do odzysku i przedmioty lub ich części nienadające się do użytku.
W produkcji rolnej, zarówno roślinnej, jak i zwierzęcej, wytwarzane są głównie naturalne pozostałości organiczne. W produkcji roślinnej przeważają:
- pozostałości pozbiorowe, tj. słoma zbożowa, rzepakowa, łodygi kukurydziane, plewy, łęty ziemniaczane, liście buraków, łodygi i liście warzyw korzeniowych (np. nać marchwiowa), korzenie innych warzyw (np. kapusty), łęciny oraz inne resztki roślin,
- pozostałości z oczyszczania i magazynowania plonów roślin uprawnych, np. plewy zbożowe, poślad (odpadowe ziarno i nasiona chwastów), zamoknięte lub spleśniałe ziarno, niewymiarowe warzywa i okopowe, nadgniłe lub przemarznięte ziemniaki, buraki i warzywa, zepsuta sianokiszonka,
- pozostałości sadownicze, np. gałęzie z przycinania drzew, spady owoców itp.
Szczególnym rodzajem recyklingu jest recykling organiczny. Materiał roślinny, tam gdzie jest to możliwe, powinien być z zasady zagospodarowywany w miejscu jego powstawania.
W produkcji zwierzęcej powstają odchody zwierzęce: obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot kurzy.
Oprócz pozostałości organicznych mogą powstawać również naturalne pozostałości mineralne, takie jak kamienie zebrane z pól, czy ziemia z mycia i czyszczenia, np. warzyw.
Bardzo istotnymi pod względem środowiskowym są również poprodukcyjne pozostałości nienaturalne, jak tworzywa sztuczne, różne opakowania, popłuczyny rolnicze z oprysków itp.
W działalności rolniczej wiele z opisanych powyżej pozostałości naturalnych może być wykorzystane w produkcji rolnej, tworząc zamknięty cykl obiegu materii i energii w środowisku – bardzo pożądany dla zrównoważenia rolnictwa.
Produkty uboczne mogą być zbywane lub wykorzystane w gospodarstwie jako:
- naturalne nawozy organiczne: obornik, gnojówka, gnojowica, pomiot kurzy, kompost (wytworzony z odchodów zwierzęcych i odpadowej masy roślinnej),
- ściółka dla zwierząt (np. słoma zbożowa),
- pasza dla zwierząt (np.: liście buraków, niespożywcze części warzyw, łodygi i liście oraz inne resztki roślin, poślad, niewymiarowe warzywa i okopowe),
- materiał opałowy lub do produkcji brykietów (np. słoma zbożowa, łodygi roślin, zrębki gałęzi), co jednak nie jest zgodne z zasadami zrównoważenia.
Odpady organiczne naturalnego pochodzenia w gospodarstwie rolnym powinny być wykorzystywane przede wszystkim w celu zwiększenia ilości substancji organicznej w glebie i poprawy żyzności gleby. Materiały te należy rozdrabniać, rozprowadzać równomiernie na polu i przyorać. Korzystne jest polanie rozdrobnionej słomy zbożowej, czy łodyg rzepakowych i kukurydzianych, gnojowicą lub gnojówką (przed przyoraniem), w celu zachowania odpowiednich proporcji azotu i węgla.
W przypadku odpadowej masy roślinnej, która już została zebrana z pola lub powstała w wyniku oczyszczania i przechowywania lub zepsucia płodów rolnych, należy wykorzystać ją do kompostowania. Produktem tego procesu jest nawóz organiczny – kompost. Każde gospodarstwo rolne może i powinno prowadzić własną kompostownię. Umożliwia ona w prostym procesie zagospodarowanie odpadów roślinnych i wytwarzanie przydatnego w uprawie nawozu, poprawiającego aktywność gleby oraz zwiększającego w niej ilość substancji pokarmowych. W gospodarstwach gromadzących obornik, resztki roślinne mogą być mieszane z odchodami zwierzęcymi i łącznie stosowane jako nawóz organiczny.
Innym rodzajem recyklingu organicznego jest fermentacja metanowa prowadzona w warunkach beztlenowych. Produktami tego procesu są biogaz (wykorzystywany do produkcji energii) oraz poferment – wartościowy nawóz organiczny. Prowadzenie fermentacji metanowej jest trudnym procesem i wymaga posiadania specjalistycznej instalacji oraz wiedzy. Jeśli gospodarstwo wytwarza duże ilości odpadów organicznych, warto zastanowić się nad takim rozwiązaniem, ponieważ fermentacja metanowa pozwala na uzyskanie dodatkowych oszczędności i dochodów, ze względu na wykorzystanie wytworzonej energii cieplnej na własne potrzeby i sprzedaż energii elektrycznej.
Recyklingowi organicznemu w biogazowniach, kompostowniach mogą zostać poddane poniższe odpady:
- odchody zwierząt,
- odpady z upraw i hodowli roślin,
- trawy i odpady ogrodnicze,
- pozostałości produktów spożywczych,
- resztki owoców i warzyw,
- niepełnowartościowe, nie spełniające wymogów płody rolne (zboża, okopowe),
- niepełnowartościowa kiszonka.
Więcej w wytycznych w zakresie wykorzystania produktów ubocznych oraz zalecanego postępowania z odpadami w rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym – na stronie internetowej i w dokumentach Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.