Dobrostan drobiu

Z punktu widzenia producenta drobiu zapewnienie wysokiego dobrostanu ptaków jest bardzo ważne ze względów ekonomicznych. Wysoki poziom dobrostanu umożliwia uzyskanie optymalnego tempa wzrostu, wysoką nieśność lub przyrosty dobowe. Minimalizacja wpływu negatywnych czynników, np. zachorowań, obniża koszty leczenia i zmniejsza stosowanie antybiotyków. Jest to bardzo ważne dla konsumenta, gdyż takie mięso, czy jaja, spełnią wszelkie standardy jakości i bezpieczeństwa żywności.

Brojlery stanowią najliczniejszą populację produkcyjnych ptaków na świecie. Utrzymanie bardzo dużej liczby ptaków w jednym obiekcie produkcyjnym generuje poważne problemy dla ich dobrostanu. Dobrostan należy oceniać za pomocą mierzalnych wskaźników. Należy więc też zwrócić uwagę na dostępność paszy oraz powierzchnię przypadającą na ptaka. Kierowanie się tymi wskaźnikami i progami dostosowanymi do sytuacji – także do czynników genetycznych (linia genetyczna ptaków) – umożliwi utrzymanie dobrostanu na wysokim poziomie.

17.1.5.1 Najważniejsze wskaźniki dobrostanu brojlerów:

1. Śmiertelność i zachorowalność. Dzienne, tygodniowe i skumulowane wskaźniki śmiertelności, upadków i zachorowalności powinny mieścić się w oczekiwanych zakresach. Każdy nieprzewidziany wzrost tych wskaźników może odzwierciedlać problem dobrostanu zwierząt.
2. Chów i kończyny. Brojlery są podatne na rozwój różnych zakaźnych i niezakaźnych schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego. Zaburzenia te mogą prowadzić do kulawizny i zaburzeń chodu. Ptaki mające trudności z poruszaniem się i dotarciem do pokarmu lub wody mogą być deptane przez inne brojlery i mogą odczuwać ból. Problemy mięśniowo-szkieletowe mają wiele przyczyn, w tym genetyczne, żywieniowe, niewłaściwe oświetlenie, jakość ściółki oraz inne czynniki środowiskowe. Dostępnych jest kilka systemów oceny poruszania się ptaków.
3. Zapalenie podeszwy stopy (FPD). Kontaktowe zapalenie skóry dotyka powierzchni skóry, które mają długotrwały kontakt z mokrą ściółką lub innymi mokrymi powierzchniami podłogowymi. Zmiany te objawiają się sczerniałą skórą przechodzącą w nadżerki i zwłóknienia na dolnej powierzchni opuszki stopy, z tyłu stawu skokowego. Jeśli są intensywne mogą przyczyniać się do kulawizny i prowadzić do wtórnych infekcji. Jednocześnie w okolicy piersi mogą występować stany zapalne skóry. Wiarygodne systemy punktacji dla kontaktowego zapalenia skóry zostały opracowane dla ubojni.
4. Stan piór. Ocena stanu upierzenia brojlerów dostarcza przydatnych informacji na temat dobrostanu. Zabrudzenie upierzenia jest skorelowane z kontaktowym zapaleniem skóry i kulawizną u poszczególnych ptaków lub mogą być związane z warunkami utrzymania.
5. Częstość występowania chorób, zaburzeń metabolicznych i inwazji pasożytniczych. Zły stan zdrowia, niezależnie od przyczyny, stanowi zagrożenie dla dobrostanu.
6. Zachowanie
   • Strach. Przy tym zachowaniu brojlery unikają ludzi, takie zachowanie obserwuje się w stadach, w których opiekunowie zwierząt szybko chodzą po kurniku podczas wykonywania swoich prac. Strach (np. nagłe głośne dźwięki) może również prowadzić do tego, że brojlery tłoczą się, a nawet duszą się nawzajem. Przyrosty takich ptaków są mniejsze.
   • Rozkład przestrzenny. Zmiany w rozmieszczeniu przestrzennym (np. zbijanie się) ptaków mogą wskazywać na dyskomfort termiczny lub występowanie obszarów mokrej ściółki lub nierównomierne dostarczanie światła, pożywienia lub wody.
   • Dyszenie i rozkładanie skrzydeł. Nadmierne dyszenie i rozkładanie skrzydeł wskazuje na stres cieplny lub złą jakość powietrza, np. wysoki poziom amoniaku.
   • Karmienie, picie i żerowanie. Ograniczone zachowania związane z pobieraniem pokarmu lub piciem mogą wskazywać na błędy organizacyjne, w tym nieodpowiednią przestrzeń lub miejsce do karmienia lub pojenia, złą jakość wody lub zanieczyszczenie paszy. Zachowania związane z karmieniem i piciem są często obniżone, gdy brojlery są chore. Pobieranie paszy może być również zmniejszone w okresach stresu cieplnego i zwiększone podczas stresu związanego z zimnem. Żerowanie jest czynnością polegającą na poszukiwaniu pożywienia, zwykle poprzez chodzenie i dziobanie lub drapanie podłoża ściółki. Zmniejszona aktywność żerowania może sugerować problemy z jakością ściółki lub występowaniem warunków ograniczających ruch ptaków.
   • Wydziobywanie piór i kanibalizm. Dziobanie piór może spowodować znaczną utratę piór i może prowadzić do kanibalizmu. nienormalne zachowania mają przyczyny wieloczynnikowe.
7. Zużycie wody i paszy. Monitorowanie dziennego zużycia wody jest użytecznym narzędziem do wskazywania chorób i innych warunków utrzymania, biorąc pod uwagę temperaturę otoczenia, wilgotność względną, zużycie paszy i inne powiązane czynniki. Problemy z zaopatrzeniem w wodę mogą powodować zamoczenie ściółki, biegunkę, zapalenia skóry ptaków lub ich odwodnienie. Zmiany pobrania paszy mogą wskazywać na nieodpowiednią jakość paszy, obecność chorób lub inne problemy z dobrostanem.
8. Produkcyjność. Tempo wzrostu (growth rate) – to wskaźnik, który określa średni dzienny przyrost masy ciała na brojlera w stadzie. Podobnie ważnym wskaźnikiem jest wskaźnik wykorzystania paszy.
9. Wskaźnik urazów. Częstość urazów może wskazywać na problemy z dobrostanem w stadzie. Urazy mogą być spowodowane przez inne brojlery (zadrapania, utrata piór lub zranienia w wyniku wydziobywania piór i kanibalizmu), spowodowane warunkami środowiskowymi (np. kontaktowe zapalenie skóry) lub też interwencją człowieka, np. łapaniem. Najczęściej spotykanymi urazami podczas łapania są siniaki, zwichnięte biodra i uszkodzone skrzydła.
10. Stan oczu. Zapalenie spojówek może wskazywać na obecność w powietrzu substancji drażniących, takich jak kurz i amoniak. Wysoki poziom amoniaku może również powodować oparzenia rogówki i ostatecznie ślepotę.
11. Wokalizacja. Może wskazywać na stany emocjonalne, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Interpretacja wokalizacji stada jest możliwa przez doświadczony personel.

Stan zdrowia drobiu świadczy o poziomie dobrostanu, którego poziom wpływa na ich zdrowotność. Obniżenie poziomu dobrostanu zwierząt sprzyja powstawaniu chorób oraz wszelkiego rodzaju technopatii, czyli schorzeń i urazów związanych z niewłaściwymi warunkami utrzymania. Do najczęściej wyliczanych technopatii u drobiu należą schorzenia kończyn. Schorzenia te są opisywane u kur, które utrzymywano w systemach ograniczających powierzchnię do aktywności. Dochodzić może również do pojawienia stereotypii, czyli nienaturalnych zachowań zwierząt. Do stereotypii ptaków zalicza się min. pterofagię, czyli wydziobywanie piór innym ptakom oraz kanibalizm. Kury mają naturalną potrzebę dziobania i grzebania, wysiadywania na grzędzie, stroszenia piór, kąpieli piaskowych i zażywania ruchu. Pozbawienie ptaków możliwości manifestowania swoich naturalnych potrzeb jest czynnikiem stresogennym. Może to doprowadzić do pojawienia się zaburzeń, które dla zwierząt, jak i dla hodowców stają się dużym problemem i mogą powodować straty.

Najważniejszymi problemami związanymi z niewłaściwymi warunkami utrzymania i pogorszenia dobrostanu są:

Wydziobywanie piór (pterofagia). Przyczynami tego typu zachowań agresywnych są błędy żywieniowe, zwłaszcza niedobór witaminy K. Istnieją też przyczyny genetyczne. Ponadto na nasilenie objawów pterofagii mogą mieć wpływ pasożyty zewnętrzne oraz choroby skóry. W stadach kur niosek wyróżnia się kilka kategorii tego zjawiska: delikatne dziobanie, nasilone dziobanie, dziobanie okolicy steku. Może się ono przerodzić w kanibalizm. Najskuteczniejszym zapobieganiem wystąpienia tej stereotypii jest zapewnienie optymalnych warunków żywieniowych i środowiskowych oraz wzbogacenia otoczenia.

Kanibalizm. Przypadki kanibalizmu występują we wszystkich rodzajach chowu drobiu, jednak częściej w dużych stadach wolno wybiegowych lub wolierach. Z czynników środowiskowych mających wpływ na to zjawisko należy wymienić: wychów ptaków w nadmiernym zagęszczeniu przy zbyt małej wilgotności powietrza oraz przy zbyt intensywnym oświetleniu. Również może mieć wpływ niewłaściwa dieta. Niedobory białka, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego, witamin z grupy B, wapnia, błonnika oraz składników mineralnych, także mogą nasilać objawy kanibalizmu. Predysponują do tego również duża zawartość kukurydzy w paszy oraz pasza w formie granulowanej, która jest szybciej pobierana niż sypka. Wśród istotnych czynników wymienia się również inne niewłaściwe rozwiązania technologiczne. Zbyt mała liczba gniazd lub niewygodne dla ptaków ustawienie karmideł i poideł może stanowić przyczynę zachowań agresywnych. Nieregularne karmienie oraz pojenie ptaków również wpływa niekorzystnie na ich zachowanie. Do elementów prewencyjnych zalicza się: stosowanie odpowiedniej diety, usuwanie osobników z widocznymi krwawiącymi ranami, selekcja linii genetycznych na łagodność i rozwiązania technologiczne (np. jakość i liczba gniazd, grzęd etc.).

Zapalenie podeszwy stopy u drobiu (FPD) jest rodzajem kontaktowego zapalenia skóry, głównie podeszwy stóp oraz skóry w okolicy stawu skokowego. Występuje głównie u brojlerów. Jest to typowa technopatia, której rozwój przebiega w 2 etapach:

I etap – podrażnienie powierzchni skóry i powstawanie stanu zapalnego. Główny widoczny objaw to zaczerwienienie, potem pojawiają się płytkie nadżerki i tworzenie tzw. odcisków.

II etap – rozpoczyna się z chwilą przerwania bariery ochronnej skóry, bakterie powodują ropne zapalenie. Pojawiają się intensywne owrzodzenia i ropnie.

Częstość występowania zapalenia podeszwy stopy jest jednym z wyznaczników dobrostanu drobiu. Pod względem praktycznym opracowano szereg miar punktowych, które wskazują na warunki utrzymania drobiu i odzwierciedlają poziom dobrostanu. Przyjęta skala oceny zmian zapalnych na skórze podeszwy, to:

• 0 – brak zmian,
• 1 – zmiany powierzchowne, przebarwienia o średnicy nie większej niż 0,5 cm,
• 2 – głębokie zmiany ze strupem i owrzodzeniem, przebarwienia o średnicy 0,5 cm    i większej.

Na stan zdrowia kurzych łap wpływają różne czynniki, takie jak predyspozycje genetyczne, czynniki środowiskowe oraz jakość żywienia i ściółki. Częstotliwość zapadalności na FPD zmniejsza się w ciepłych, suchych porach roku i wzrasta w chłodniejszych miesiącach. Szczególną uwagę zwraca się na rodzaj i jakość materiału ściółkowego, a przede wszystkim na jego wilgotność. Istotne znaczenie mają także rodzaj i skład zadawanej paszy. Czynniki żywieniowe pośrednio wpływają na wilgotność ściółki (konsystencja odchodów). Duże zapotrzebowanie brojlerów na białko wymusza stosowanie w diecie śruty sojowej, która zawiera spore ilości potasu, co niekorzystnie wpływa na konsystencję odchodów. Również duża zawartość składników mineralnych w paszy może prowadzić do zwiększenia ilości pobieranej wody prowadzącego do zawilgocenia ściółki. Podobnie negatywny wpływ ma dieta z dużą ilością białka. Nadwyżka azotu w organizmie pochodzącego z paszy musi zostać wydalona, co przyczynia się to do zwiększenia spożycia wody oraz do rozluźnienia konsystencji kału i zawilgocenia ściółki. W praktyce działania lecznicze są zazwyczaj spóźnione, dlatego też niezmiernie istotne jest unikanie czynników wywołujących opisane zjawisko.

Pomimo wyraźnych korzyści ekonomicznych utrzymania kur niosek w klatkach, to ich dobrostan jest znacznie pogorszony, gdyż nie mogą w pełni realizować swoich potrzeb fizjologicznych i behawioralnych. Ograniczenie swobody ruchu obserwowane w bateriach klatek jest główną przyczyną słabości kończyn i ich schorzeń. Stwierdzono, że u kur w klatkach częściej występuje rogowacenie stopy, liczne jej pęknięcia, niekontrolowany przerost pazura, złamania lub zwichnięcia kończyn. U kur niosek utrzymywanych w systemie klatkowym, będących często w dobrej kondycji i nieśności występuje syndrom klatkowego zmęczenia kur, u których obserwuje się nagłe przewrócenie się na grzbiet z objawami osteoporozy, często z towarzyszącym paraliżem.

W 2012 r. za sprawą Dyrektywy 1999/74/WE określającej nowe normy utrzymania drobiu zmuszono hodowców do wprowadzenia tzw. „klatek wzbogaconych” – powierzchnia klatki została zwiększona, zainstalowano grzędy, osłonięte gniazda i powierzchnię do ścierania pazurów oraz ściółkę do grzebania.

W całej Europie istnieją intensywne działania ograniczające produkcję jaj z chowu klatkowego na rzecz systemów alternatywnych (chów ściółkowy, na wolnym wybiegu, ekologiczny). Obecnie coraz więcej państw w UE decyduje się na wprowadzenie zakazu chowu klatkowego niosek, takie zakazy już zostały przyjęte w Niemczech, Czechach, Szwajcarii i będą obowiązywać w pozostałych krajach UE od 2025 lub 2027 roku. Alternatywą jest oczywiście chów wolno wybiegowy (drobnotowarowy, wielkotowarowy lub ekologiczny).