Nawozy organiczne są bardzo cennym źródłem składników pokarmowych dla roślin i dlatego należy dążyć do maksymalnego ograniczenia strat w procesie ich gromadzenia i przechowywania.
W ślad za Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej należy stwierdzić, że wszystkie produkowane w gospodarstwie płynne i stałe nawozy oraz odpady powinny być przechowywane w specjalnych, szczelnych zbiornikach lub na płytach usytuowanych zgodnie z wymaganiami prawa budowlanego, w odpowiedniej odległości od zabudowań i granic zagrody wiejskiej, a przede wszystkim od studni, stanowiącej źródło zaopatrzenia w wodę dla ludzi i zwierząt.
Do nawozów organicznych pochodzenia zwierzęcego należą obornik, gnojówka, gnojowica i kurzeniec. Należy stosować je w dawkach uzależnionych od potrzeb nawozowych roślin uprawnych i kategorii gleby (lekka, średnia, ciężka). Terminy stosowania są uzależnione od agronomicznej kategorii gleby i uprawianej rośliny. Obornik stosuje się przede wszystkim pod rośliny o długim okresie wegetacyjnym i dobrze reagujące na nawożenie organiczne. Stosowane dawki wynoszą 20-40 t/ha. Na glebach ciężkich i średnio ciężkich uzasadnione jest stosowanie obornika jesienią, natomiast na lekkich i średnio lekkich, wiosną. Należy zwrócić uwagę na równomierne rozrzucenie obornika na powierzchni pole oraz przyoranie – przykrycie go glebą nie później, niż następnego dnia. Gnojowica i gnojówka najlepiej powinny być wprowadzane bezpośrednio do gleby za pomocą węży rozlewowych połączonych z zębami kultywatora. Po zastosowaniu na powierzchnię pola należy ją wymieszać z glebą broną, kultywatorem, lub przez przyoranie, nie później niż następnego dnia po zastosowaniu, w celu ograniczenia strat azotu. Gnojówka może być stosowana przedsiewnie i pogłównie na rośliny w uprawie polowej i na użytki zielone. Na użytki zielone gnojówkę stosuje się wczesną wiosną przed ruszeniem wegetacji oraz po zbiorze pokosów i jesienią. Zalecane dawki gnojówki wynoszą 25-30 m3/ha. W celu lepszego wykorzystania azotu i potasu z gnojówki konieczne jest uzupełniające nawożenie fosforem. Podobnie jak w stosowaniu gnojowicy i kurzeńca ważne jest równomierne rozprowadzenie nawozu na polu.
Nawozy organiczne generalnie należy stosować pod rośliny o długim okresie wegetacji, gdyż najlepiej wykorzystują zawarte w nich składniki pokarmowe, a szczególnie azot.
Dawki nawozów organicznych odzwierzęcych bydlęcych i świńskich należy ustalać według zawartości w nich tak zwanego azotu działającego. Azot działający wykazuje takie samo działanie nawozowe jak azot z nawozów mineralnych. Przy przeliczaniu azotu całkowitego nawozów odzwierzęcych, podanego w załączniku, na azot działający należy posługiwać się wzorem (za KDPR):azot działający = azot całkowity x równoważnik nawozowy (tabela poniżej).
Jeżeli ilość wszelkich nawozów stosowanych w gospodarstwie przeliczonych na azot całkowity, przekracza 170 kg azotu na 1 ha, to mamy do czynienia ze szkodliwym przenawożeniem, które jest zabronione prawem. Rolnik powinien wówczas albo zmniejszyć obsadę inwentarza, albo np. zawrzeć umowę z sąsiadami na odbiór nadwyżkowych ilości nawozów naturalnych.
Nawozy organiczne w postaci stałej i płynnej powinny być ustawowo stosowane na pola w okresie od 1 marca do 30 listopada.
Gnojowicę i gnojówkę powinno się stosować na nie obsianą glebę, najlepiej w okresie wczesnej wiosny, lecz dopuszcza się stosowanie tych nawozów także pogłównie na rośliny, z wyjątkiem roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi, lub na krótko przed ich skarmianiem przez zwierzęta.
Należy dążyć do zmniejszenia objętości gnojowicy i gnojówki produkowanej w gospodarstwie poprzez ograniczenie do niezbędnego minimum ilości wody zużywanej do mycia pomieszczeń inwentarskich i zapewnienie szczelności poideł.
7.9.1 Obornik
Obornik to podstawowy odzwierzęcy nawóz organiczny. Jest cennym źródłem trwałych i łatwo dostępnych składników odżywczych i mikroelementów, poprawia strukturę gleby oraz jej właściwości fizyczne, pomaga utrzymać stały poziom próchnicy i przeciwdziała jej ubytkowi. Trwale wzbogaca glebę w materię organiczną, co poprawia jej właściwości sorpcyjne oraz stosunki wodno–powietrzne. Stymuluje aktywność biologiczną gleby oraz łagodzi niekorzystny wpływ nawożenia mineralnego także poprzez buforowanie nagłych zmian pH. Zawartość składników mineralnych w oborniku zależy między innymi od sposobu jego składowania. W uproszczeniu wyróżniamy obornik świeży, czyli niepoddany fermentacji, o niejednolitej strukturze i szerokim stosunku C:N 30-25:1 oraz obornik przefermentowany. Fermentacja obornika powinna trwać 4-5 miesięcy. Po tym czasie obornik uzyskuje relatywnie jednolitą, rozdrobnioną strukturę stając się materiałem łatwym do załadunku i roztrząsania na polu. Następuje w nim częściowa mineralizacja materii organicznej i zawężenie stosunku C:N do poziomu 15-20:1. Wskazuje to na fakt, że w procesie fermentacji w większym stopniu zachodzą przemiany bezazotowych związków organicznych, niż związków zawierających azot. Tempo i kierunek przemian chemicznych w oborniku zależą od dostępu powietrza. Dla prawidłowego przebiegu fermentacji pożądane jest uzyskanie warunków beztlenowych np. przez ugniatanie obornika. Ogranicza to również straty amoniaku powstającego w procesie fermentacji.
Świeży obornik zawiera średnio 25% suchej masy, a zawartość składników odżywczych w jego świeżej masie wynosi: 0,5% azotu (N), 0,25% fosforu (P2O5) i 0,6% potasu (K2O) oraz pewną ilość wapnia, magnezu i mikroskładników odżywczych.
Skład chemiczny obornika w Polsce w zależności od gatunku zwierząt (Maćkowiak Cz., IUNG, Puławy, 2002) przedstawia poniższa tabela:
Zaletą obornika jest długi okres jego oddziaływania. Składniki odżywcze mogą być uwalniane przez kilka lat od momentu aplikacji. Największa ich biodostępność występuje w drugim roku od momentu jego wymieszania z glebą. W glebach piaszczystych mineralizacja obornika przebiega szybciej – tu należy przyjąć strategię uwzględniającą ten fakt.
7.9.2 Gnojowica i gnojówka
Gnojowica może zastępować obornik. Ze względu na stopień rozcieńczenia wyróżnia się gnojowicę: gęstą >8% suchej masy oraz rzadką <8% suchej masy.
Gnojowica mająca 10% suchej masy zawiera w świeżej masie 0,38% N, 0,20% P2O5, 0,41% K2O, 0,32% CaO i 0,09% MgO.
Gnojówka – przefermentowany mocz i odcieki z obornika – jest nawozem jednostronnym, prawie całkowicie pozbawionym fosforu. Zawiera przeciętnie 1-3% suchej masy, 0,3-0,6% N, 0,68-0,83% K2O i poniżej 0,04% P2O5.
Gnojowica i gnojówka wylewane w sposób niekontrolowany stanowią zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Przepisy prawne Unii Europejskiej zezwalają na zastosowanie nawozów naturalnych (gnojowicy, gnojówki, obornika) w ilości nie przekraczającej 170 kg azotu (N) w czystym składniku na 1 hektar użytków rolnych. Wymagania stawiane budowlom rolniczym służącym do magazynowania obornika, gnojowicy i gnojówki podaje Ustawa z dnia 10 lipca 2007 roku o nawozach i nawożeniu.
7.9.3 Kurzeniec – obornik kurzy
Głównym źródłem obornika kurzego (kurzeńca) są fermy niosek lub brojlerów – w tym wypadku często utrzymywanych na słomie. Pomiot od niosek najlepiej przed wykorzystaniem wymieszać ze słomą – to da możliwość równomiernego rozłożenia go po polu. Jego aplikacja powinna być przeprowadzona bezpośrednio po wywiezieniu z fermy drobiu lub po możliwie krótkim magazynowaniu. Nadmierne dawki mogą powodować zasolenie gleb, zwłaszcza lżejszych, ze wszystkimi skutkami dla utrudnionego rozwoju roślin.
Kurzeniec zawiera bardzo wysoką koncentrację składników pokarmowych (NPK), w tym nawet prawie trzy razy więcej azotu niż obornik bydlęcy, czy świński. W oborniku ptasim związki azotowe występują jako związki białkowe, substancje posiadające jon amonowy (NH4+) oraz kwas moczowy. Duża zawartość łatwo rozkładalnego kwasu moczowego i związków amonowych stwarza ryzyko łatwego ulatniania się azotu do atmosfery. Zależnie od temperatury powietrza, pH gleby i sposobu aplikacji, straty azotu mogą być nawet 60%-owe. Fosfor obecny jest głównie w związkach mineralnych, a potas jest łatwo rozpuszczalny w wodzie. Wartościowe mikroelementy zawarte w kurzeńcu, to m.in. bor i molibden. Skład zależny jest od gatunku drobiu oraz użytej ściółki, więc za każdym razem należy go dokładnie zbadać.
Standardowo przyjmuje się, że obornik od kur niosek, zawierający około 40% suchej masy, zawiera 1,3% N, 0,4% P2O5, 0,6% K2O, a pochodzący od kaczek i gęsi około 0,8% N, 0,5% P2O5, 0,4% K2O.
Rośliny są w stanie większość składników pokarmowych wykorzystać już w pierwszym roku, a działanie następcze kurzeńca nie trwa dłużej, niż 2 lata.