Stabilność finansowa

Zasady planowania i najczęściej popełniane błędy

Planowanie jest rozumiane jako przedsięwzięcie inwestycyjne lub konkretne działania w perspektywie czasu.

Zgodnie z art. 6 ust 2 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego osoba fizyczna osobiście prowadzi gospodarstwo rolne, jeżeli podejmuje wszelkie decyzje dotyczące prowadzenia działalności rolniczej w tym gospodarstwie (Dz. U. z 2003 r. Nr 64, poz. 592), a decyzje te wiążę się z zaopatrzeniem w środki do produkcji, jak również zbytem gotowych produktów. Znając możliwości i ograniczenia gospodarstwa, rolnik powinien wybrać najodpowiedniejszy dla danych warunków rodzaj działalności. Według Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej i zasad Rolnictwa Zrównoważonego prawidłowo urządzone i zarządzane gospodarstwo powinno spełniać trzy podstawowe cele:

  • produkcyjno-ekonomiczny,
  • ekologiczny i
  • społeczny.

Cel produkcyjno-ekonomiczny polega na wytwarzaniu określonej ilości produktów rolnych i zapewnieniu odpowiedniego poziomu dochodów rolnika.

Cel ekologiczny polega natomiast na właściwym wykorzystaniu zasobów środowiska przyrodniczego i utrzymaniu jego długookresowej równowagi.

Cel społeczny to nie tylko spełnienie oczekiwań pozostałych członków społeczeństwa w zakresie pięknego krajobrazu rolniczego, lecz także utrzymanie tradycji, trwanie i działanie lokalnych społeczności.

Organizacja produkcji roślinnej powinna odbywać się według określonego zmianowania budującego żyzność gleby, a produkcji zwierzęcej w ramach przemyślanego oraz racjonalnego obrotu stadem.

W zrównoważonym podejściu do rolnictwa jako biznesu, planowanie jest bardzo ważne na każdym poziomie i w zróżnicowanej perspektywie czasowej:

planowanie krótkoterminowe – wyznaczające kierunek i realizację naszych działań w najbliższym sezonie. Formalnie planowanie krótkoterminowe jest najistotniejsze w utrzymaniu stabilności finansowej, co jednak bywa niedoceniane przez rolników. Dlatego warto na bieżąco kontrolować przebieg spraw:

  • na jakim etapie sezonu jest gospodarstwo – co zrobione, a co jeszcze do zrobienia,
  • areał poszczególnych upraw (w tym planowanych) i spodziewane plony / siła inwentarza oraz spodziewany wynik produkcyjny,
  • harmonogram prac,
  • wielkość i harmonogram zakładanych kosztów i wpływów z działalności wraz z faktycznymi terminami płatności / zapłaty,
  • wszystkie dodatkowe potrzeby, wydatki i wpływy wraz z terminami płatności / zapłaty (w tym związane z wydatkami na życie, remontami, itp.).

planowanie średnioterminowe – wyznaczające kierunek, założenia i funkcjonowanie naszego gospodarstwa w perspektywie najbliższych kilku lat. Planowanie średnioterminowe wiązane jest w założeniu z rozwojem i ewentualną decyzją o inwestycjach. Do realizacji takich zamierzeń należy przygotowywać się przynajmniej dwa sezony wcześniej, obserwować rynek i jego potrzeby, ceny i ich tendencje, a przede wszystkim zgromadzić odpowiednią gotówkę z wygenerowanych wcześniej nadwyżek.

Konieczna jest ocena dostępnych zasobów w gospodarstwie. Identyfikacja mocnych i słabych punktów, sposobów wyeliminowania braków. Wszystkie produkty w rolnictwie wytwarzane są z połączenia ziemi, pracy i kapitału, przy zastosowaniu różnych sposobów produkcji i ich elementy podlegać muszą ocenie:

  • jakimi metodami będziemy wytwarzać produkty w naszym gospodarstwie; należy w tym przypadku również określić wymagania glebowe i klimatyczne z uwzględnieniem ukształtowania terenu (erozja, warunki nasłonecznienia), poziom wody gruntowej, kwasowość i klasy gleby, etc.;
  • wyposażenie potrzebne od uruchomienia lub prowadzenia produkcji:
    1. środki trwałe, budynki
    2. maszyny i urządzenia, technologie
    3. wyposażenie biura, oprogramowanie
    4. surowce i materiały;
  • w jaki sposób będziemy kontrolować jakość wytwarzanych produktów lub usług;
  • jakie wymagania prawne musimy spełnić przed podjęciem działalności (np. uzyskanie zezwolenia sanitarnego, przeszkolenie pracowników).

planowanie długoterminowe – wyznaczające kierunek, perspektywy i miejsce naszego  gospodarstwa w dalekiej przyszłości (obejmującej wiele lat naprzód, włącznie z zakończeniem naszego udziału w zarządzaniu i przygotowaniem do przekazania gospodarstwa). Planowanie długoterminowe najmocniej nawiązuje do idei zrównoważonego rozwoju. To jest miejsce na najważniejsze pytania i odpowiedzi dotyczące kierunku rozwoju gospodarstwa i podporządkowania tego rozwoju wymogom rolnictwa zrównoważonego. Czy dalej inwestować, czy może maksymalizować zyski na bazie posiadanego już potencjału?

Ustalanie kierunków rozwoju lub zmiany działań gospodarstwa wymaga zdefiniowania:

  • celów gospodarstwa, tj. planowanej struktury i profilu produkcyjnego,
  • niezbędnych środków; należy sprawdzić wszelkie źródła, które mogłyby współfinansować inwestycje, np. środki unijne,
  • sposobów, jak ma to być zrobione,

jednocześnie ułatwiając:

  • ograniczanie negatywnych skutków zmian,
  • wyznaczenia standardów ułatwiających kontrolę realizacji planu.

Planowanie długoterminowe wiąże się procesami inwestycyjnymi. Przed uruchomieniem zakładanego projektu należy go właściwie oszacować, ustalić, jakie środki trzeba ponieść na jego realizację i jakich można spodziewać się korzyści. Proponowane przedsięwzięcie należy zbadać pod kątem jego efektywności, na podstawie analiz wykonalności i opłacalności. Niezbędna jest obserwacja trendów rynku i kierunków, w jakich się on rozwija, jakie są oczekiwania konsumentów i jak będą się zmieniać.

Kwestią kluczową z punktu wieloletniego rozwoju gospodarstwa jest również sukcesja, czyli kto będzie zarządzać gospodarstwem w przyszłości. Gospodarstwo, jak każdy biznes, do prawidłowego rozwoju potrzebuje przygotowanego do zadań kolejnego gospodarza.

Ryzyko popełnienia błędów jest na stałe wpisane w każde działanie, także biznesowe. Ważne jest jednak, by ryzyko to było zminimalizowane, a decyzje trafne i podejmowane na podstawie wnikliwej analizy wszystkich dostępnych informacji.

Najczęściej popełniane błędy planowania, które mogą skutkować zachwianiem równowagi lub utratą stabilności finansowej gospodarstwa, to:

Niewłaściwa skala inwestycji
To jeden z najczęściej popełnianych błędów. Wynika przede wszystkim z chęci nadmiernie szybkiego rozwoju względem rzeczywistych możliwości (w tym posiadanego zaplecza, areału, logistyki, siły roboczej, itd.). Typową konsekwencją jest tzw. przeinwestowanie, gdy z różnych powodów nie można w pełni wykorzystać nowego potencjału (po inwestycji). Obora stoi w połowie pusta, a szklarnia jest niedogrzana. Inwestycja nie pracuje jak powinna, dochody są dużo niższe od planowanych, a raty kredytu trzeba płacić od całości przedsięwzięcia. Jeszcze gorszym pomysłem są tzw. inwestycje „na zapas”, do dokończenia w bliżej nieokreślonym czasie. Niestety w praktyce tak się nie dzieje, pieniądze są tracone bezpowrotnie, a inwestycja niszczeje.

Niewłaściwy terminarz inwestycji
Typowy błąd planowania. Każdy kierunek produkcji ma swój optymalny czas rozpoczęcia produkcji. Opóźnienie np. z powodu zmiany terminarza prac budowlanych jest często trudne do nadrobienia. Opóźnień nie da się zawsze uniknąć, więc trzeba je wkalkulować w proces inwestycyjny. Jeżeli inwestycja będzie gotowa wcześniej, niż planowano, nie demoluje to planu rozpoczęcia produkcji.

Niedopasowane produkty finansowe
Bardzo poważny błąd w finansowaniu o katastrofalnych skutkach dla stabilności finansowej.

  • finansowanie majątku trwałego kredytami obrotowymi Każda inwestycja ma swój okres zwrotu. W przypadku finansowania majątku trwałego, jest to co najmniej kilka, a najczęściej kilkanaście lat. Kredyt obrotowy jest co prawda łatwiejszy do uzyskania i nie wymaga wkładu własnego, ale musi być spłacony w ciągu kilkunastu, góra kilkudziesięciu miesięcy. Dlatego też służy jedynie do finansowania majątku obrotowego i potrzeb bieżących. Jeśli kredyt obrotowy będzie wykorzystany w celu niezgodnym z jego przeznaczeniem (inwestycje), to spowoduje poważne kłopoty. Kredyt inwestycyjny powinien być spłacany z nadwyżek (czystego zysku), a nie z bieżących przychodów.
  • finansowanie biznesu produktami dla konsumentów. Każdy produkt, w tym również kredyt, posiada swoje cechy oraz parametry i tym samym powinien być stosowany zgodnie ze swoim przeznaczeniem. Zatem błędem jest finansowanie gospodarstwa gotówkowymi produktami detalicznymi, które powinny służyć zaspokajaniu potrzeb konsumenckich.
  • finansowanie obrotowe głównie kredytem kupieckim. Jego udział w finansowaniu obrotowym nie powinien być zbyt istotny, tj nie powinien raczej przekraczać 20-30% tych potrzeb, gdyż zwiększa nasze uzależnienie od partnera biznesowego, co powoduje spadek pozycji negocjacyjnej rolnika. Po drugie, jest to kosztowne w sposób bezpośredni (ok. 1% miesięcznie, czyli dwu-trzykrotnie więcej niż finansowanie bankowe) oraz pośredni (wpływ na cenę i termin zbytu naszych produktów, cenę zakupu środków do produkcji). Dodatkowo umowy na takie finansowanie, w związku z brakiem badania zdolności kredytowej, często zawierają bardzo opresyjne i wiążące trwale klauzule, np. dotyczące zabezpieczeń. Dlatego, jeżeli potrzebujemy finansowania to współpraca z partnerem finansowym jest dużo efektywniejsza, niż z biznesowym.

Niewystarczający wkład własny i / lub wsparcie środkami od osób trzecich bez wiedzy banku
Wkład własny w rozumieniu kredytodawcy (banku) jest miernikiem przygotowania do inwestycji. Gotowością do wyłożenia własnych pieniędzy, wiary w pomysł, ale też i oceną realnych możliwości gospodarstwa do generowania i kumulowania nadwyżek z poprzedniego okresu. Brak wkładu własnego oznacza, że prawdopodobnie gospodarstwo nie jest przygotowane na inwestycję, co prędzej czy później wyjdzie na jaw powodując bardzo poważne kłopoty finansowe.

Brak środków obrotowych na potrzeby uruchomienia zwiększonej produkcji
Sytuacja powiązana z brakiem własnych środków wskutek przeznaczenia gotówki na inwestycję. Może być też konsekwencją złego planowania, gdy zwiększając moce i potencjał produkcyjny, nie uwzględnia się, że oznacza to zwiększenie zapotrzebowania na środki do tej produkcji. W takiej sytuacji należy możliwie szybko wnioskować o dodatkowy kredyt obrotowy na potrzeby zwiększonych wydatków produkcyjnych.

Brak równowagi trzech podstawowych czynników ryzyka, na które składają się:

ryzyko produkcyjne – czyli brak wiedzy i umiejętności do osiągania dobrych wyników i wydajności w procesie produkcji. Metodą na ograniczenie tego ryzyka jest zwiększona edukacja rolnicza. Niezależnie od postępu biologicznego i technologicznego, gleba nadal pozostaje podstawowym miejscem produkcji rolnej. Wyniki uzyskiwane z produkcji rolnej w znacznej mierze uwarunkowane są właściwościami chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi gleby. Skład gleb ma niewątpliwy wpływ na ilość i jakość produktów roślinnych oraz zwierzęcych. Wszechstronne poznanie właściwości gleb, zrozumienie procesów, które w nich zachodzą, właściwe i racjonalne nimi gospodarowanie jest podstawą zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, w tym zrównoważonej produkcji rolniczej. Więcej w Obszarze 6, Zarzadzanie glebą.

Rolnicy zarówno w interesie swoim jak i pozostałej części społeczeństwa zobowiązani są chronić środowisko, a stopień oddziaływania produkcji rolniczej na jego jakość nie powinien być większy, niż absolutnie niezbędny. Więcej w Obszarze 11, Bioróżnorodność.

ryzyko biznesowe – czyli umiejętność i sprawność w poruszaniu się w środowisku biznesowym (optymalizacja nakładów na środki produkcji i optymalizacja dochodów ze sprzedaży produktów gospodarstwa). Metodą na ograniczenie tego ryzyka jest zwiększona edukacja biznesowa, także prawna i finansowa, marketingowa, lub korzystanie z kompetentnego doradztwa. Rolnik jest przedsiębiorcą i musi podejmować codziennie szereg decyzji z zakresu:

  • ustalania budżetu,
  • delegowania zadań,
  • zarządzania czasem,
  • rozwiązywania problemów,
  • pracy w zespole,
  • komunikowania się ze współpracownikami, partnerami i konkurentami,
  • zarzadzania i organizacji pracy.

Te umiejętności rolnik może nabyć szkoląc się z rozwoju osobistego.

Podstawowym celem doradztwa rolniczego jest udzielanie pomocy rolnikom, którzy mogą się znaleźć w sytuacji problemowej, poprzez przygotowanie ich do rozwiązywania swoich problemów oraz podejmowania samodzielnych decyzji i skutecznych działań w tym zakresie.

Poza tradycyjnie realizowanym doradztwem produkcyjnym pojawiły się nowe rodzaje doradztwa, takie jak:

  • doradztwo w zakresie prawa rolnego (istotne np. w szczegółach prawnych organizowania grup producenckich, ale też dotyczące podatków, ubezpieczeń, kredytów, kontraktów dotyczących zakupu środków trwałych, umów pożyczkowych itp.),
  • doradztwo ekonomiczne (umożliwiające przeprowadzenie ekonomicznej analizy przedsięwzięcia, planu marketingowego, który obejmowałby przyjęte strategie rozwoju oraz planowane efekty ekonomiczne),
  • doradztwo finansowe (bardzo istotne podczas ustalania cen produktów, przy negocjacjach transakcyjnych, w trakcie których ustalane są warunki umów kupna – sprzedaży),
  • doradztwo marketingowe (jak najkorzystniej sprzedać własne produkty).

ryzyko personalne i organizacyjne – czyli możliwości zdrowotne osób pracujących w gospodarstwie, odpowiedzialność i zdolność do zarządzania biznesem i finansami, zwłaszcza w warunkach szybkiego wzrostu produkcji. Mechanizm działania gospodarstwa powinien uwzględniać ciągły jego rozwój, który odbywa się w procesie przystosowywania się do zmian, jakie zachodzą wewnątrz i na zewnątrz gospodarstwa. Zmiany te dotyczą uwarunkowań rynkowych i technologicznych, a także wiedzy, psychiki, wymagań pracowników itp. Ogólna wiedza przedsiębiorstwa jest podzielona i rozmieszczona wśród wszystkich pracowników i w różnych grupach, ale aby stała się produktywna, należy ją odpowiednio skoordynować. W przedsiębiorstwie konieczne jest stworzenie odpowiedniego systemu zarządzania wiedzą, który określany jest jako mieszanka zrozumienia i praktyki. W dzisiejszych warunkach ekonomicznych szansę na odniesienie sukcesu ma jednostka ucząca się. Sposoby doboru pracowników muszą być odpowiednie do określonego stanowiska pracy. Specyfika stanowiska pracy określa dopuszczalne minimum kwalifikacji, jakie musi posiadać potencjalny pracownik, żeby móc należycie wykonywać swoje zadania. Specjalizacja pracy prowadzi do możliwie najefektywniejszego wykorzystania różnorodnych umiejętności pracowników.

W wypadku produkcji rolniczej można mówić także o „ryzyku rolniczym” opisanym jako samodzielne zagadnienie poniżej.

Brak planu „B”, podejście „jakoś to będzie” i mechanizm malejącej autokontroli

Plan B oznacza posiadanie awaryjnego scenariusza, rozwiązania w przypadku problemów i nieprzewidzianych wydarzeń, które mogą nastąpić. Dlatego trzeba już zawczasu mieć przygotowane w swych planach rozwiązania „na wszelki wypadek”.

Nie wolno do ważnych spraw stosować zasady „jakoś to będzie”, gdyż najczęściej kończy się to dużymi stratami. Warto pamiętać o pewnym mechanizmie psychologicznym: wraz z kolejnymi ryzykownymi działaniami, które kończą się dobrze, obniża się autokontrola decydującego – bo „znów się udało”. To powoduje tendencję do podejmowania za kolejnym razem jeszcze większego ryzyka, co wcześniej, czy później zakończy się źle.