Do tych organizmów należą małe kręgowce (np. myszy polne), ale głównie różne bezkręgowce (wrotki, nicienie, ślimaki, wazonkowce, dżdżownice, niesporczaki, skorupiaki, zaleszczotki, roztocza, pająki oraz owady). Te organizmy glebowe uczestniczą w procesach mających podstawowy wpływ na właściwości gleby i odgrywają ważną rolę w życiu biocenoz, m.in. biorą udział w biologicznym cyklu wielu pierwiastków nieodzownych dla życia, w procesach rozkładu, humifikacji i mineralizacji szczątków organicznych oraz w kształtowaniu fizycznych właściwości gleb. W glebach rolniczych dżdżownice odgrywają bardzo ważną rolę.
6.6.1 Dżdżownice
Naturalnym środowiskiem rozwoju i funkcjonowania dżdżownic jest gleba. Ich pożywieniem są szczątki roślinne. Dżdżownice bytujące w glebie przyczyniają się do rozkładu substancji organicznej zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni. Sposób bezpośredni wiąże się głównie z pobieraniem substancji organicznej obecnej w glebie jako pokarm i wydalaniem jej jako odchody. Sposób pośredni, to między innymi mechanizm rozkładu polegający na wykorzystaniu przez drobnoustroje glebowe wytworzonych przez dżdżownice substratów odżywczych we wstępnie rozłożonych resztkach roślinnych.
Rozwój i aktywność dżdżownic w środowisku glebowym wpływa przede wszystkim na strukturę gleby, przyczyniając się do tworzenia agregatów glebowych oraz odpowiedniego jej natlenienia, co w konsekwencji pozytywnie wpływa na jej żyzność i urodzajność.
Innym efektem wywołanym przez te zwierzęta są mechanizmy polegające na biodegradacji substancji organicznych w glebie. Wpływa to przede wszystkim na potrzebny rolnictwu wzrost aktywności metabolicznej gleb. Dżdżownice wykorzystywane są również przy produkcji wermikompostów, które odznaczają się wysoką wartością nawozową.
W związku z dużą rolą dżdżownic w środowisku glebowym należy dbać o rozwój ich populacji. Na wielkość populacji dżdżownic wpływa szereg czynników, z których należy wymienić między innymi występowanie nagłych bądź niekorzystnych zmian warunków klimatycznych, np. nagłych przymrozków, długotrwałej suszy, czy nadmiernej wilgotności gleby. Istotnym elementem rozwoju dżdżownic są także warunki środowiskowe związane z dostępem pożywienia, odczynem gleby, a także sposobem nawożenia czy metodami uprawy gleby. Generalnie – im mniejsza ingerencja mechaniczna w glebę, tym chętniej jest ona zasiedlana przez dżdżownice, a używanie maszyn sięgających w głąb gleby powoduje zauważalny spadek populacji tego gatunku. Istnieją jednak zabiegi zmniejszające stres dżdżownic związany z intensywną uprawą gleby, jak np. mulczowanie, które wzbogaca glebę w materię organiczną, dostarcza składników odżywczych oraz wpływa na utrzymanie odpowiedniej temperatury poprzez zatrzymywanie ciepła wiosną i jesienią. Dodatkowo zabieg ten korzystnie wpływa na fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości gleby. Do mulczowania gleby stosuje się słomę i inne resztki pozbiorowe. Rozwój populacji dżdżownic jest wspomagany także przez stosowanie międzyplonów zwiększających aktywność biologiczną, żyzność i urodzajność gleby oraz wzbogacających ją w azot, głównie przez wykorzystanie roślin bobowatych. Zagniecenia gleby i podglebia utrudniają przemieszczanie się tych zwierząt w profilu glebowym, a tym samym jej natlenieniu i gospodarce wodnej. Korzystnie na aktywność dżdżownic wpływa regulacja odczynu pH gleby w kierunku obojętnego. Najwięcej dżdżownic żyje w próchnicznych glebach łąk o odczynie zasadowym oraz w żyznych lasach liściastych. W tych siedliskach znajduje się żywych dżdżownic 0.5 -1 tony na 1ha. Licznie zasiedlane są także ogrody, sady i pastwiska. Najmniej dżdżownic występuje w kwaśnych torfowiskach wysokich oraz w kwaśnych glebach borów sosnowych i świerkowych.
6.6.2 Inne makroorganizmy glebowe
Jest to grupa bardzo zróżnicowanych organizmów należących do: płazińców, nicieni, mięczaków, pierścienic, pierwoustych, skorupiaków, pajęczaków różnego typu, owadów (bezskrzydłych albo larw owadów uskrzydlonych), a także małych ssaków.
Te organizmy, obok dżdżownic, należą do najważniejszych czynników glebotwórczych, a w wytworzonej glebie są odpowiedzialne za utrzymanie jej charakteru. Wpływają na cechy fizyczno-chemiczne gleby, czyli na jej strukturę, zdolność retencji wody, napowietrzenie. W podstawowym znaczeniu współodpowiadają za jej żyzność, gdyż to właśnie ich obecność (wraz z mikroorganizmami) warunkuje rozkład substancji organicznej i przyspiesza uwalnianie składników mineralnych dostępnych dla roślin, a także powstawanie próchnicy glebowej. Nie widzimy tych zwierząt, ale wraz z grzybami, bakteriami, glonami, promieniowcami itd. decydują o tworzeniu żyzności gleby. Niektóre z nich mogą również stanowić zagrożenie dla roślin uprawnych (pędraki, drutowce, gąsienice rolnic, czy nicienie) i w przypadku ich pojawu powyżej progu szkodliwości wymagane jest podjęcie działań ochronnych. Progi szkodliwości ekonomicznej (strata produkcji versus koszty ochrony) zależą od wielu czynników zależnych od wymagań rynku lub odbiorcy produktu rolniczego.
6.7 Nawozy organiczne
Substancja organiczna to jeden z głównych składników kształtujących jakość gleby, odpowiedzialny m.in. za jej żyzność, urodzajność i produkcyjność, wpływający na właściwości chemiczne, fizyczne i biologiczne. Podział nawozów na „organiczne naturalne” lub „nienaturalne” jest ideologiczny, zatem nieadekwatny do rolnictwa zrównoważonego.
W skład substancji organicznej wchodzą przede wszystkim obumarłe szczątki roślinne i zwierzęce oraz produkty powstałe w wyniku ich rozkładu. Substancja organiczna ma swój udział w tworzeniu stosunków wodno-powietrznych, odgrywa istotną rolę w zasiedlaniu i zachowaniu rożnych grup mikro- i makroorganizmów glebowych, zwiększa zdolności sorpcyjne gleby, jest źródłem niezbędnych składników odżywczych potrzebnych roślinom i organizmom bytującym w środowisku glebowym. Dodatkowo także ma swój udział w utrzymaniu stałego, zbalansowanego odczynu gleby. W konsekwencji obecność substancji organicznej w glebie jest ważnym wskaźnikiem jej żyzności i urodzajności.
Utrzymanie lub podwyższenie poziomu zawartości materii organicznej w glebie można uzyskać poprzez:
- stosowanie nawożenia organicznego (obornik, gnojowica, nawozy zielone, kompost, poferment, itd.),
- odpowiednią rotację lub następstwo roślin, zapewniającą dopływ odpowiedniej ilości resztek pożniwnych i dodatni bilans pomiędzy przychodami i stratami węgla i azotu,
- utrzymanie ciągłego pokrycia gleby uprawami, poplonami i międzyplonami,
- ograniczenie mieszania gleby, prowadzące do wzmożenia jej aktywności biologicznej,
- stosowanie roślin bobowatych w zmianowaniu,
- wapnowanie gleb i utrzymywanie ich odczynu w zakresie nie niższym niż lekko kwaśnym lub obojętnym, gdyż w glebach kwaśnych dochodzi do wyraźnej degradacji materii organicznej.
Źródłem próchnicy w glebie mogą być różne materiały organiczne dodawane do gleby. Mogą to być: nawozy naturalne (obornik, gnojowica, gnojówka, kurzyniec), pozostałości pozbiorowe (słoma, korzenie), nawozy zielone, poplony, kompost, odpady z produkcji rolniczej, miejskie i przemysłowe (osady ściekowe, pofermenty z biogazowni, niektóre odpady zwierzęce i roślinne). Materiały te różnią się bardzo tempem humifikacji i zdolnością tworzenia próchnicy glebowej. Materia organiczna pochodząca „z zewnątrz” to wszystkie formy materii organicznej dodane do gleby, które nie pochodzą z biomasy roślin powstałej na tym polu. Więcej na ten temat znajduje się w obszarze 7. Zarządzanie substancjami odżywczymi. lekcje