Zrównoważone gospodarstwo rolne, to miejsce, gdzie łączą się w jedność: struktura gospodarstwa, koncentracja zwierząt, zagospodarowanie odchodów, wpływ na środowisko, glebę, bioróżnorodność, społeczność lokalną itd. Konsumenci oraz przetwórcy żywności chcą mieć pewność, że dostarczona im żywność lub surowiec do przetworzenia, rzeczywiście pochodzą z rolnictwa uwzględniającego ochronę bioróżnorodności, klimatu i potrzeb społeczeństwa. Umożliwiają to systemy certyfikacyjne, zarówno krajowe jak i międzynarodowe.
Certyfikaty jakości żywności, a żywienie zwierząt
Certyfikat jakości w produkcji zwierzęcej ma stanowić gwarancję dla finalnego odbiorcy, że produkt wprowadzony na rynek jest w pełni bezpieczny zarówno dla życia i zdrowia konsumenta, został produkowany z troską o środowisko naturalne i z zachowaniem zasad dobrostanu zwierząt. Najczęściej stosowane certyfikaty jakości pozwalają nie tylko na pełną identyfikowalność produktu na zasadzie „od pola do stołu”, ale pomagają promować pewne trendy konsumenckie. Normy certyfikacji są różne w zależności od charakteru produktu, jednostki certyfikującej czy kraju, z którym certyfikat jest związany. Warto podkreślić fakt, że swoje własne standardy jakości i certyfikację posiadają takie firmy jak KFC, McDonald`s, PizzaHut, Subway, Tesco, itp. To sprawia, że na półkach tych sklepów i talerzach w restauracjach znajdziemy produkt od sprawdzonych dostawców. Wielu polskich dostawców stara się zdobywać najbardziej wymagające certyfikaty jakości, nie tylko po to by nawiązywać współpracę z najbardziej prestiżowymi klientami, ale po to by stać się bardziej rozpoznawalnym, wiarygodnym i cenionym przez konsumenta.
Certyfikaty jakości przyznawane są różnym elementom łańcucha dostaw, w wielu przypadkach są to także np. fermy drobiu czy farmy krów, ale także mieszalnie pasz. Sam proces certyfikacji oparty jest na specjalnych procedurach, których finałem jest niezależny audyt i otrzymanie dokumentu potwierdzającego spełnienie wymagań. Bywa niestety też tak, że z jakiegoś powodu audytowany podmiot nie spełni najważniejszych, krytycznych wymagań i będzie musiał podejść do audytu (po wdrożeniu działań korygujących) po raz kolejny. Przygotowanie do samego audytu to praca zarówno nad dokumentami jak i realne wdrożenie pewnych procedur, zakup wymaganego sprzętu itp. Coraz więcej firm z branży spożywczej docenia dostawców posiadających certyfikaty jakości, także od strony finansowej.
Zagraniczne systemy jakości, w aspekcie żywienia zwierząt, dotykają różnych zagadnień. Wiele z nich szczegółowo analizuje składy stosowanych pasz i dodatków, ich pochodzenie czy bezpieczeństwo mikrobiologiczne zarówno na etapie produkcji jak i stosowania u zwierząt. Niektóre mocno stawiają na lokalnych producentów i dostawców, promując ich dodatkowymi punktami. Wszystkie zaś kładą nacisk na identyfikowalność pasz i ich składników, bezpieczeństwo mikrobiologiczne i dobrostan zwierząt w tym zakresie.
Krajowe certyfikaty jakości
W Polsce od lat trwają prace nad opracowywaniem certyfikowanych systemów jakości, logo kilku z nich znajduje się na produktach będących w sprzedaży:
- QMP (Quality Meat Program) – system jakości dla mięsa wołowego, opracowany przez Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego. Obejmuje:
- QMP-Bydło w zakresie produkcji żywca wołowego;
- QMP-Pasze w zakresie przetwórstwa pasz;
- QMP-Transport w zakresie transportu zwierząt;
- QMP-Mięso w zakresie przetwórstwa mięsa.
- PQS (Pork Quality System) – system jakości dla mięsa wieprzowego, jego celem jest produkcja mięsa chudego, nieprzetłuszczonego, z zachowaniem ważnych dla konsumentów i przetwórców parametrów jakości mięsa, zwiększających jego trwałość, przydatność kulinarną i przetwórczą, a także atrakcyjność i smakowitość dla konsumentów. System opracowany przez Polski Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej „POLSUS” oraz Związek „Polskie Mięso”.
- QAFP (Quality Assurance for Food Products) System Gwarantowanej Jakości Żywności QAFP (MRiRW, 2017) – obejmuje mięso wieprzowe, mięso drobiowe, wędliny drobiowe i wieprzowo-wołowe.
Zagraniczne certyfikaty jakości
W krajach Unii Europejskiej, obok wspólnych systemów jakości żywności, występują systemy krajowe (narodowe). Większość z nich obejmuje swoimi zagadnieniami aktualne trendy konsumenckie takie jak: odpowiedni oraz dobrostan, nadzór nad zdrowiem stada (ze szczególnym uwzględnieniem stosowania antybiotyków), bezpieczeństwo mikrobiologiczne (głównie w zakresie niebezpiecznych zoonoz; salmonellozy, kampylobakteriozy itd.) zrównoważonej produkcji. Ciekawymi certyfikatami, które mają określone wymagania w kwestii pasz i żywienia zwierząt wydają się być przede wszystkim:
- QS (Niemcy)
- Red Tractor/Genesis Gap (UK)
- Labelle Rouge (Francja)
- Beter Leven (Better Life, Holandia)
- Next Level (Dania)
Wiele z tych certyfikatów zakłada stosowanie tylko i wyłącznie paszy bez dodatków pochodzenia zwierzęcego, czy też „non-GMO”. Często wymagane są też dodatkowe certyfikaty jakości dla mieszalni pasz, a nawet dla pojedynczych surowców (potwierdzających np. pochodzenie soi nie z terenów lasów równikowych, czy też certyfikat zrównoważonego rybołówstwa dla składników mączki rybnej). Certyfikaty typu QS mają oddzielny system wymagań i audytów dla mieszalni pasz, obejmujący nadzorem nie tylko sam proces produkcji i jej bezpieczeństwo, ale także nadzór nad surowcami, ich przechowywaniem czy też transportem. Jeśli hodowca zwierząt sam produkuje paszę, także może przystąpić do certyfikacji, w tym przypadku audyt będzie obejmował zarówno hodowlę jak i produkcję pasz. Wymagania dla gospodarstw, które same produkują pasze są nieco inne, niż te dla mieszalni pasz, ale nadal kładą nacisk na te same elementy: identyfikowalność surowców i ich bezpieczeństwo, zrównoważona produkcja roślinna, bezpieczeństwo mikrobiologiczne pasz i jego kontrola, przechowywanie i zabezpieczenie produkcji (ptaki, gryzonie, owady itp.).
W przypadku audytów hodowców oprócz samej paszy i jej dokumentacji sprawdzane są aspekty związane m.in.:
- z przechowywaniem paszy i możliwością jej kontaminacji (np. przy stosowaniu programów paszowych u drobiu, zakładających użycie kokcydiostatyków z okresem karencji, czy przy podejrzeniu zagrożenia mikrobiologicznego np. skażonej partii paszy mykotoksynami czy salmonellą),
- oznakowania paszy (identyfikowalność),
- myciem i dezynfekcją silosów, środków transportu paszy, karmideł itp.,
- odpowiednią ilością karmideł w stosunku do obsady stada,
- odpowiedniego rodzaju karmideł dostosowanych do danego gatunku,
- odpowiedniej odległości jaką musi pokonać zwierzę w celu pobrania paszy,
- czasu dostępu do paszy (np. w przypadku brojlera kurzego: stały dostęp do paszy, głodówka tylko w określonym momencie – na określoną ilość godzin przed ubojem).
Systemy jakości dla wielu producentów i dostawców w łańcuchu dostaw przemysłu spożywczego są coraz częściej standardem. Niezależne audyty wykonywane przez specjalistów zapewniają rzetelną kontrolę zarówno samej produkcji pasz, jej jakości i bezpieczeństwa oraz samego procesu żywienia zwierząt, w tym odpowiednio przygotowanego miejsca zadawania paszy, komfortu jej pobierania itp.
17.6.1.1 Znaczenie żywienia zwierząt dla ich dobrostanu i zdrowia
Żywienie zwierząt tworzy z ich dobrostanem oraz zdrowotnością nierozerwalny trójkąt. Bez prawidłowego żywienia zwierząt nie jesteśmy w stanie zapewnić im odpowiedniego poziomu dobrostanu ani zagwarantować zdrowia osobniczego lub grupowego.
Błędy żywieniowe są jedną z głównych przyczyn szeregu chorób oraz osłabienia odporności zwierząt przekładającej się na ich produktywność, zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym, a w efekcie na wskaźniki finansowe gospodarstwa. Błędy żywieniowe mogą w różny sposób (osłabienie zdrowia, okresowe podtrucia, podwyższona agresja) zaburzać behawior zwierząt utrudniając osiągnięcie prawidłowego ich dobrostanu.
17.6.1.2 Znaczenie żywienia zwierząt dla produkcyjności i finansów gospodarstwa
Rozpatrując znaczenie żywienia zwierząt dla produkcyjności i finansów gospodarstwa należy pamiętać jak wiele czynników ma wpływ na te parametry. Temat jest dużo bardziej złożony, niż tylko koszty pasz lub samo żywienie konkretnymi paszami z własnej produkcji czy zakupu, lub też układanie dawek pokarmowych dla zwierząt. Kluczowe znaczenie dla ekonomiki produkcji ma także organizacja, m.in. zarządzanie procesem żywienia, jego automatyzacją, precyzją zadawania pasz, całym systemem żywienia. Te czynniki mają zasadniczy wpływ nie tylko na koszty, lecz także na wielkość i jakość produkcji, które są nierozerwalnie połączone z jej stabilnością i opłacalnością, będąc pochodną zdrowia zwierząt. Kolejnym bardzo ważnym czynnikiem jest dostęp do rynku. Ceny na produkty z rolnictwa podlegają znaczącym i relatywnie szybkim zmianom sezonowym, a także wynikającym ze zmiany kursu, inflacji, regulacji międzynarodowych, przebiegu pogody, konfliktów na świecie i wielu innych. Produkowanie czegokolwiek bez chociaż wstępnego zabezpieczenia odbioru i zapłaty za znaczną części produkcji jest obciążone wielkim ryzykiem finansowym, które może doprowadzić do upadku gospodarstwa.
Bydło
Żywienie bydła w dzisiejszych warunkach produkcji i wahań opłacalności stanowi prawdziwe wyzwanie. Właściwe zbilansowanie dawki pokarmowej wymaga znajomości zagadnień żywienia, analizy pasz oraz odpowiedniego programu do jej obliczenia. Oprócz tego trzeba właściwie przygotować i podać tę paszę. Żywienie przeżuwaczy zawsze powinno bazować na paszach objętościowych produkowanych w gospodarstwie. Do tego konieczny jest zbilansowany dobór pasz treściwych właściwych dla danej grupy produkcyjnej. Część z nich można wyprodukować we własnym gospodarstwie, jednak pasze wysokobiałkowe to głównie komponenty z zakupu np.: śruta sojowa czy rzepakowa.
Zawsze trzeba pamiętać, że innego podejścia wymaga żywienie bydła mięsnego, niż stada bydła mlecznego. Zrównoważone podejście do produkcji mlecznej nie polega na osiąganiu rekordowych wydajności. Dzięki bardzo dobrej zdrowotności stada, wysokim wskaźnikom płodności, długowieczności zwierząt i dobrym parametrom mleka zapewnimy optymalną opłacalność produkcji przy najniższych kosztach i optymalnie wysokich dochodach. Analogicznie dla bydła mięsnego ważna będzie możliwie dobra zdrowotność stada matecznego, dobre wskaźniki zacieleń, zdrowo odchowanych cieląt oraz niskie koszty wyprodukowania 1 kg żywca.
Według raportu PFHBiPM za rok 2021 prawie 88,76% pogłowia krów mlecznych będących pod oceną, to bydło rasy Polskiej Holsztyńsko-Fryzyjskiej (w tym PHF czarno-biała 85,06% i PHF czerwono-biała 3,70%). Zatem znaczna część bydła mlecznego w Polsce to zwierzęta o wysokim potencjale genetycznym, który może zostać produkcyjnie zrealizowany w głównej mierze w zależności od jakości żywienia.
Żywienie bydła stanowi główny koszt utrzymania tej gałęzi produkcji rolniczej. Blisko 40-60% kosztów produkcji mleka stanowi produkcja i zakup pasz, koszty związane z ich zadawaniem, nakłady pracy. Od poprawności i jakości żywienia oraz poziomu zarządzania stadem w największym stopniu zależy efekt produkcyjny.
Prawidłowo zarządzane, dobrze żywione stado to:
- produkcja na opłacalnym poziomie,
- mniejsze ryzyko zagrożeń związanych z chorobami metabolicznymi,
- mniejsze koszty opieki weterynaryjnej,
- prawidłowy przebieg rozrodu, plenność,
- łatwe wycielenia,
- długość użytkowania stada podstawowego (długowieczność krów),
- prawidłowe przyrosty masy ciała opasów.
O rentowności prowadzenia gospodarstwa mlecznego możemy mówić wtedy, kiedy zysk przewyższa koszty jego prowadzenia. Zatem jednym z warunków utrzymania opłacalności prowadzenia gospodarstwa jest możliwość przygotowania własnej bazy paszowej, dobranej do wielkości stada, składającej się z wysokiej jakości pasz. Dlatego każde planowanie należy zacząć od ustalenia preliminarza, który powinien być układany na podstawie analizy poprzednich lat w gospodarstwie, uwzględniając strukturę gruntów ornych, użytków i zasiewów. Należy również brać pod uwagę możliwość naniesienia korekt w ich planowaniu po uwzględnieniu sytuacji na rynku – np. przeznaczenie większej powierzchni gruntów pod produkcję pasz wysokobiałkowych.
Trzoda chlewna
Podobnie jak w produkcji związanej z utrzymaniem bydła tu także największy ciężar kosztów przypada na żywienie zwierząt. Miernikiem efektywności produkcji jest informacja o ilości spożytej przez tucznika paszy na 1 kg przyrostu masy ciała. W produkcji żywca wieprzowego pokrycie zapotrzebowania świń na składniki pokarmowe dla zaspokojenia potrzeb bytowych i produkcyjnych jest największą pozycją kosztową. Koszt produkcji 1 kg żywca wieprzowego w ujęciu procentowym przeważnie wynosi: pasza 55-70%; robocizna 10-15%; opieka weterynaryjna 2-5%, amortyzacja budynków 6-16%; spłata kredytów i inne koszty 2-10%. Najbardziej pożądany scenariusz to produkcja pasz w gospodarstwie na własne potrzeby, korzystając jedynie w niewielkim stopniu z pasz lub dodatków z zakupu. Hodowcy szukają oszczędności jednak wykorzystanie taniej, a przez to zazwyczaj nisko strawnej paszy o słabej jakości, podwyższa, a nie obniża koszty żywienia i całej produkcji. Szczególnie jest to widoczne przy analizie kosztów jednostkowych produkcji, czego dobrym przykładem może być wyliczanie współczynnika konwersji paszy (FCR). Na współczynnik konwersji paszy ma wpływ genetyka, zdrowie zwierząt, dobrostan i środowisko oraz pasza (jakość, straty). Kontrolowanie i dbanie o możliwie niski współczynnik FCR jest warunkiem opłacalności prowadzonej hodowli. Wzrost o 0,1 FCR może oznaczać w tuczu wyższe zużycie paszy o 8 – 10 kg na sztukę. Dodatkowo wykorzystanie metod precyzyjnego żywienia pozwala ograniczyć koszty żywienia nawet o 15-20%, przy osiągnięciu pożądanych efektów środowiskowych.
Duże znaczenie dla ilości pasz, ich zadawania oraz przechowywania, ma cykl w jakim odbywa się produkcja. Cykl zamknięty generuje konieczność stosowania różnych rodzajów dawek pokarmowych dla każdej z grup technologicznych. Wiąże się to ze zwiększoną ilością pracy – konieczne jest opracowane receptur dawek pokarmowych dla wszystkich grup oraz dla określonych zasobów gospodarstwa. Cykl zamknięty wymaga zatem również większych powierzchni magazynowych (magazynów, silosów, środków ochrony pasz), co również stanowi koszt, który należy uwzględnić przy planowaniu budżetu. Cykl otwarty natomiast ogranicza się do wybranej grupy technologicznej, a dzięki wąskiej specjalizacji kwestie żywienia są dużo prostsze do zarządzania i znacząco tańsze.
Znaczenie finansowe ma także system zadawania paszy w produkcji trzody chlewnej. W praktyce stosuje się kilka sposobów żywienia świń, jednak na popularności w ostatnim czasie zyskały zwłaszcza dwa z nich: żywienie na sucho i na mokro. System żywienia na sucho pozwala na całkowitą mechanizację, może też ograniczać koszty pracy i inwestycji. Pozwala też na zachowanie większej higieny. Żywienie na mokro – obecnie bardziej popularne – umożliwia zastosowanie pasz odpadowych płynnych lub wilgotnych. To pozwala na znaczne obniżenie kosztów pasz będących odpadami z przemysłu rolno-spożywczego, cukrowni lub gorzelni. Takie pasze pozwalają na ułożenie dawki żywieniowej tańszej, niż w żywieniu tradycyjnym. Każdy z tych systemów ma swoje mocne i słabe strony. Należy zatem przy wyborze kierować się zawsze możliwościami i specyfiką gospodarstwa, tak aby wybrać optymalny produkcyjnie i finansowo.
Drób
Koszty związane z żywieniem drobiu mogą stanowić nawet 75% kosztów całej produkcji. Jest to zatem czynnik bardzo istotny, który decyduje o opłacalności produkcji. Żywienie drobiu należy rozpatrywać biorąc pod uwagę kierunek użytkowy ptaków – rzeźny, czy nieśny. Inaczej żywione będą stada rodzicielskie, a inaczej ptaki na fermach wielkotowarowych drobiu rzeźnego. Ekologiczny chów drobiu będzie się rządził zupełnie innymi standardami żywienia. Odpowiednio zbilansowana pasza ma zasadniczy wpływ na zdrowotność ptaków bez względu na kierunek produkcji oraz na osiągnięcie założonych celów produkcyjnych i ekonomicznych. Właściwie dobrana metoda zadawania paszy również będzie miała wpływ na opłacalność produkcji.
Podstawowe znaczenie ma dobranie żywienia ze względu na kierunek produkcji, etap życia ptaków i możliwości obiektu. Bardzo ważnym aspektem żywienia drobiu jest także oddziaływanie ferm drobiu na środowisko, które może spowodować znaczące ograniczenie prowadzenia tej produkcji. Zakres wpływu na środowisko jest ściśle związany z wielkością produkcji a także intensywnością żywienia. W chowie ekologicznym drobiu rzeźnego rezygnuje się z intensywnego żywienia, aby uzyskać produkt o oczekiwanych przez konsumentów parametrach kulinarnych. W tej gałęzi produkcji zakłada się zazwyczaj niższą podaż składników pokarmowych w mieszance paszowej wydłużając jednocześnie okres osiągnięcia wagi ubojowej. Wyższe koszty produkcji mają swoje odbicie w cenie końcowego produktu. W efekcie wpływ ferm ekologicznych na środowisko jest mniejszy, niż ferm wielkotowarowych. Emisja zanieczyszczeń z ferm drobiu jest ściśle związania z liczbą ptaków, charakterem oraz składem odchodów. To, co znajduje się w odchodach jest pochodną składu i jakości skarmianej paszy, ilości składników pokarmowych oraz stopnia konwersji pokarmu. Duże znaczenie ma tutaj ułożenie żywienia w taki sposób, aby zwierzęta mogły maksymalnie wykorzystać substancje pokarmowe z paszy, przy jednocześnie zmniejszonym wydalaniem odchodów. Lepsze i bardziej efektywne wykorzystanie pasz wpłynie na mniejsze obciążanie środowiska oraz na poprawę wydajności, co przełoży się na wynik ekonomiczny fermy.
Wszystkie te elementy trzeba widzieć łącznie, w aspekcie współpracy z dostawcami produktów, które są niezbędne w żywieniu, a których nie jesteśmy w stanie wyprodukować w gospodarstwie. Trzeba zadbać o współpracę z dostawcą, który dostarczy nam komponentów najwyższej jakości i będzie gwarantował dostawy zawsze na czas. Zawsze znaczące jest doradztwo, które często może okazać się jednym z najistotniejszych czynników decydujących o opłacalności naszej produkcji.
17.6.1.3 Znaczenie żywienia zwierząt dla środowiska
Zawsze duża liczba zwierząt inwentarskich oznacza duże wyzwania związane z dostarczeniem paszy i zagospodarowaniem odchodów, które mogą być dużym problemem dla wód, powietrza lub też najlepszym wkładem w żyzność gleb.
Nigdy nie możemy rozpatrywać produkcji zwierzęcej w oderwaniu od produkcji roślinnej. Zawsze produkcja zwierzęca bazuje na surowcach/paszach pochodzących z produkcji polowej, a jedynym i najlepszym, zgodnym z cyklami natury, kierunkiem wykorzystania odchodów zwierzęcych jest odżywianie roślin. Zrównoważone podejście do rolnictwa zakłada łączne postrzeganie produkcji pasz i wykorzystanie odchodów. Jest to wartościowy wkład w zarządzanie substancji odżywczymi, który może mieć znaczący wpływ na zarządzanie glebą, a szczególnie na zawartość w niej substancji organicznej, retencyjności wody i możliwość magazynowania niewykorzystanych elementów mineralnych ważnych dla roślin.
Zwiększenie zawartości substancji organicznej w glebie pociąga za sobą kolejną korzyść: zwiększenie bioróżnorodności w glebie. Jedynie około 5% mikro- i makroorganizmów w glebie jest szkodliwych dla naszych upraw, gdy 95% wspiera je lub jest neutralna, choć dzięki swojej działalności też im pomaga. Organizmy patogeniczne są przeważnie regulowane, utrzymywane pod kontrolą, przez inne, które nas – z reguły – nie interesują. Wzrost bioróżnorodności zawsze długotrwale wspomaga produktywność gleby i obniża koszty produkcji.
Dobry rozwój biomasy roślin, duża ilość resztek pozbiorowych lub z poplonów, pozwala na wykorzystanie ich do odbudowy substancji organicznej w glebach. Po utracie od lat 60-tych 20. wieku około 25-30% substancji organicznej z gleb Polski musimy odbudować te straty, aby zrównoważyć nasz system rolniczy. To oznacza związanie w naszych glebach ogromnych ilości dwutlenku węgla, co jest uwzględnione zarówno w Europejskim Zielonym Ładzie, jak i w strategiach szczegółowych dotyczących rolnictwa i środowiska. Tego nie da się zrobić stosując dotychczasowe metody konwencjonalnej uprawy roślin polowych.