17.6.2.1 Żywienie bydła w kontekście emisji metanu
Każde stado ma własną specyfikę zapotrzebowania na energię i białko w poszczególnych etapach wzrostu, rozwoju i laktacji. Podstawowe założenia żywienia są jednak wspólne dla wszystkich. Dobre funkcjonowanie przewodu pokarmowego przeżuwaczy jest uwarunkowane zawartością w dawce włókna strawnego (NDF – włókno neutralne detergentowo), którego udział w dawce powinien wynosić od 25 do 30%. Szczególnie ważna jest zawartość włókna efektywnego o odpowiedniej kruchości i długości. U krów dojnych jego zawartość powinna kształtować się na poziomie 21-23% w dawce. Prawidłowa zwartość zdecydowanie minimalizuje ryzyko kwasicy, ponieważ wpływa na częstotliwość przeżuwania oraz sekrecję śliny, która jest naturalnym buforem pH treści żwacza. Dbanie o te parametry jest niezwykle istotne, ponieważ prawidłowo funkcjonujący żwacz ma ogromny wpływ na redukcję emisji metanu do środowiska. Dorosła krowa emituje w ciągu doby od 250 do 400 L metanu, z tego 90% jest wydalane poprzez odruch odbijania gazów. Dbałość o jak najwyższą strawność dawki pokarmowej oraz środowisko mikrobiologiczne żwacza może więc znacząco ograniczyć emisję metanu, a tym samym poprawić opłacalność produkcji w gospodarstwie redukując straty energii paszy w procesie metanogenezy. Dodatkowym zyskiem jest ograniczenie emisji gazów cieplarnianych z procesu produkcji.
17.6.2.2 Ogólne zasady żywienia bydła
Podstawą dobrej dawki pokarmowej dla bydła są pasze objętościowe. To one powinny stanowić główny komponent, dzięki któremu zachowamy prawidłową strukturę dawki pokarmowej. Dobrej jakości siano, kiszonki z traw, roślin motylkowatych to również źródło cennego białka a przede wszystkim aminokwasów egzogennych. Paszą objętościową, bez której producenci mleka nie wyobrażają sobie żywienia, jest kiszonka z kukurydzy. Jest ona bardzo dobrym źródłem energii oraz włókna. Kiszonka z kukurydzy jest jedną z najtańszych pasz objętościowych dla krów mlecznych i bydła mięsnego. Jednak jej jakość jest ściśle związana z terminem zbioru oraz technologią zakiszania. Kukurydza jest materiałem, który bardzo dobrze się zakisza pod warunkiem spełnienia wszystkich wymagań technologii zbioru i zakiszania. Warto wspomóc się w tej materii środkiem przeznaczonymi do konserwacji kukurydzy – inokulantem. Stosowanie konserwantu typu bakteryjnego, który zawiera w swoim składzie bakterie kwasu mlekowego będzie powodowało skierowanie procesów fermentacji na pożądaną fermentację kwasu mlekowego. Dodatkowo warto szukać produktów, które zawierają również enzymy uwalniające większą pulę potrzebnych w procesie zakiszania cukrów. Dodatek bakterii kwasu propionowego dodatkowo będzie stabilizował kiszonkę również po otwarciu pryzmy. Inokulant zahamuje również rozwój pleśni i drożdży, które obniżają jakość kiszonki oraz zapobiegnie wtórnej fermentacji po otwarciu pryzmy. Dobrze przygotowana kiszonka z kukurydzy będzie miała pozytywny wpływ na wynik produkcyjny stada – mlecznego i opasowego.
Jakość bazy paszowej to jedna strona medalu. Warunkiem sukcesu jest również zarządzanie żywieniem stada w taki sposób, aby wykorzystać możliwości produkcyjne zwierząt wynikające z ich genotypu. Należy to robić ze szczególnym uwzględnieniem zdrowia zwierząt, bez którego nie ma opłacalności produkcji. Kluczowe jest tu zadawanie pasz, ponieważ ich jakość i zaplanowana ilość to jedno, a z drugiej strony jest precyzja żywienia, bez której nawet najlepszy plan zapisany na papierze się nie zrealizuje. Dokładność w odmierzaniu składników zapewnia paszowóz, a dodatkowo mieszanie pasz treściwych z objętościowymi zapobiega występowaniu podklinicznej kwasicy (SARA), która jest wrogiem wysokich wydajności. Dwa systemy żywienia – TMR (Total Mixed Ration – całkowicie wymieszana dawka) oraz stacje paszowe zapewniają bezpieczeństwo w stosowaniu dużych ilości pasz treściwych. Wdrożenie obu tych systemów wymaga nakładów finansowych, jednak inwestycja w rozwój gospodarstwa poprzez wprowadzenie nowoczesnych systemów żywienia, przy dobrym zarządzaniu stadem, jest opłacalna, ponieważ dobrze realizowana inwestycja zwróci się w postaci dodatkowego mleka i zdrowia zwierząt.
Wymagania jakościowe pasz i żywienia bydła na podstawie wymogów Standardów QMP
Wszystkie sztuki bydła muszą otrzymywać dawkę żywieniową zgodną z ich potrzebami pokarmowymi, która wystarcza do utrzymania pełnego zdrowia i jest odpowiednia dla ich stanu fizycznego i statusu produkcyjnego. Uczestnik Systemu powinien posiadać udokumentowany plan żywienia zwierząt z podziałem na grupy technologiczne.
Zarządzanie pastwiskami i paszami zielonymi
Wypasanie zwierząt na pastwiskach i polach uprawnych jest najbardziej naturalną i zgodną z cyklami natury formą wykorzystania młodej masy zielonej. Dobrze prowadzony wypas ogranicza do minimum fizyczne, biologiczne lub chemiczne zagrożenia związane z zanieczyszczeniem żywności pochodzenia zwierzęcego oraz środowiska. W razie potrzeby należy przestrzegać odpowiednich okresów spoczynku, zanim pozwoli się na wypas inwentarza na pastwisku, spasanie płodów rolnych lub ich pozostałości, a także przerw pomiędzy kolejnymi cyklami wypasu (w celu ograniczenia do minimum biologicznych zanieczyszczeń pochodzących z nawozu oraz zapewnienia przestrzegania odpowiednich okresów przerw w stosowaniu rolniczych preparatów chemicznych). Należy zwalczać występowanie szkodliwych chwastów, które mogą być trujące dla bydła. Na pastwiskach i w uprawach paszowych można używać jedynie dozwolonych środków ochrony roślin stosowanych we właściwy sposób. Zawsze należy prowadzić ewidencję zabiegów wykonywanych przy użyciu środków ochrony roślin. Obsada bydła na pastwisku powinna zawierać się pomiędzy 0,3-1,4 DJP/hektar.
Dostawcy paszy
Wszystkie podmioty działające na rynku pasz muszą być pod kontrolą Powiatowego Lekarza Weterynarii i muszą posiadać numer identyfikacyjny nadany przez Powiatowego Lekarza Weterynarii w drodze decyzji. Powiatowy Lekarz Weterynarii, wydając decyzję administracyjną o zatwierdzeniu zakładu, nadaje mu numer identyfikacyjny, o którym mowa w art. 19 ust. 2 ww. rozporządzenia nr 183/2005. Natomiast na wniosek Powiatowy Lekarz Weterynarii nadaje numer identyfikacyjny podmiotowi działającemu na rynku pasz. Podmioty działające na rynku pasz oraz rolnicy zaopatrują się w pasze oraz stosują pasze pochodzące wyłącznie z zakładów zarejestrowanych oraz/lub zatwierdzonych zgodnie z rozporządzeniem rozporządzenia (WE) nr 183/2005. Zakup materiałów paszowych od podmiotów działających na rynku pasz musi być dokonany od handlowca/producenta, który jest uczestnikiem Systemu QMP Pasze. Lista certyfikowanych dostawców pasz jest opublikowana na stronie www.qmpsystem.pl. Powyższe wymaganie nie dotyczy bezpośrednich zakupów niewielkich ilości paszy pierwotnej na poziomie lokalnym, realizowanych od lokalnego rolnika producenta paszy pierwotnej.
Pasze wytworzone samodzielnie oraz pasze z zakupu
Podstawą żywienia są pasze wytworzone w gospodarstwie. Dopuszcza się stosowanie pasz zakupionych (w tym dodatków paszowych). Zakupione pasze gospodarskie zawsze powinny zostać zaewidencjonowane. Dokumenty dotyczące zakupionych pozostałych pasz i składników powinny zawierać co najmniej takie informacje jak nazwa produktu, producent, nr partii, data przydatności. Dokumentacja powinna być przechowywana przez okres co najmniej dwóch lat. Białko zwierzęce nie może być stosowane w żywieniu bydła. Zakaz ten nie ma zastosowania do żywienia bydła:
- mlekiem, produktami na bazie mleka, produktami pochodnymi mleka, siarą oraz produktami z siary,
- jajami i produktami jajecznymi,
- kolagenem i żelatyną pochodzącymi od zwierząt innych niż przeżuwacze,
- hydrolizatami białkowymi pochodzącymi z części zwierząt innych, niż przeżuwacze, lub skór i skórek przeżuwaczy,
- mieszankami paszowymi zawierającymi produkty wymienione w punktach (i)–(iv) powyżej; W żywieniu mogą być stosowane produkty uboczne przemysłu rolno-spożywczego. Produkty muszą być zaopatrzone w deklarację dostawcy. Deklaracje wraz z dowodami dostawy muszą być przechowywane dwa lata.
Planowanie żywienia w stadzie
Początkiem jest obliczenie zapotrzebowania na pasze objętościowe, jakie gospodarstwo zapewni całemu stadu, zarówno z upraw polowych (kukurydza, lucerna, trawy i mieszanki zbóż, słoma) jak i trwałych użytków kośnych (kiszonka i siano). Pasze objętościowe zapewniają zarówno odpowiednie dla potrzeb przeżuwaczy pasze energetyczne, białkowe, a także odpowiednią strukturę i zawartość włókna w dawce żywieniowej. Dobrze zebrane, odpowiednio zakonserwowane pasze objętościowe o prawidłowych parametrach dają gwarancję stabilności produkcji. Niezwykle istotne jest odpowiednie zakonserwowanie kiszonek w czym pomaga zastosowanie wysokiej jakości zakiszaczy (inokulantów), gwarantujących, że procesy fermentacyjne w kiszonkach będą zachodziły w odpowiednim kierunku. Warto zwrócić uwagę jakie szczepy bakterii oraz enzymy znajdują się w stosowanym przez nas zakiszaczu i czy będą wpływały również na utrzymanie jej jakości przy wybieraniu kiszonki z pryzmy za 9-10 miesięcy. Odpowiedni wybór zdecydowanie obniża straty i konieczność pozbywania się i utylizacji bardzo kwaśnych odpadów. Jeśli nasze stado jest utrzymywane w systemie pastwiskowym zadbać trzeba o odpowiednią jakość porostu oraz wielkość terenów do wypasu. Bierzemy tu pod uwagę odpowiedni dobór mieszanek traw oraz nawożenie z wykorzystaniem nawozów organicznych oraz uzupełnienie ich nawozami mineralnymi w postaci granulowanej bądź płynnej.
Podstawą dla prawidłowego zorganizowania żywienia, ale też właściwego wzrostu i rozwoju zwierząt jest podział zwierząt na grupy zależnie od wieku i fazy produkcyjnej oraz przygotowywanie dla nich specyficznej, kompletnej dawki całkowicie wymieszanej, zawierającej zarówno pasze objętościowe, treściwe, dodatki witaminowe, mineralne i inne, którą w skrócie nazywamy TMR. Dobrze przygotowany TMR zapewnia optymalny skład gwarantujący dostarczenie odpowiedniej ilości energii i białka, brak możliwości sortowania paszy przez zwierzęta, właściwą zawartość włókna i strukturę – parametry niezwykle istotne dla właściwego funkcjonowania przeżuwaczy.
Podział stada na grupy jest zależny od liczby utrzymywanych zwierząt. Niektórzy twierdzą, że podział przy liczebności stada poniżej 50 szt. nie jest uzasadniony, warto jednak nawet przy mniejszej liczebności podzielić stado na grupy, dzięki czemu zapewnimy optymalne pokrycie potrzeb fizjologicznych zwierząt w każdej grupie oraz zoptymalizujemy koszty. Najrozsądniejszy minimalny podział krów dojnych w okresie produkcyjnym to 3 grupy: zasuszone, rozpoczynające laktację i w pełnej laktacji. W idealnym scenariuszu powinniśmy wydzielić grupę pierwiastek – mają one szczególne potrzeby, gdyż już produkują, a jeszcze ciągle rosną. Trzeba również podzielić na grupy młodzież według wieku zwierząt, aby hierarchia w grupie nie powodowała problemu z dostępem od paszy i wody.
17.6.2.3 Szczegółowe zasady zrównoważonego żywienia bydła wg grup wiekowych oraz kierunku produkcji
Żywienie cieląt
Najmłodsze cielęta bydła mlecznego najczęściej utrzymujemy indywidualnie, aby mieć kontrolę nad każdą sztuką i pewność co do odpowiedniego odpasu mlekiem. Tu należy pamiętać o fizjologii budowy przewodu pokarmowego cieląt – odpowiednia wysokość umieszczenia smoczka (około 60 cm od podłoża) istotnie wpływa na prawidłowy rozwój komór żołądka i zdrowotność młodych zwierząt. Niezależnie czy poimy cielęta mlekiem pełnym, czy preparatem mlekozastępczym, ważne jest aby były one podawane w odpowiedniej temperaturze (około 40°C) oraz ilości (do 3 L/odpój). Przyjmuje się, że średnio cielę wypija 10-12% swojej masy ciała czyli początkowo około 5 -7 L/dzień, rozdzielone na odpowiednią liczbę pojeń, aby nie przekroczyć ilości na jedno karmienie. Powinniśmy jednak obserwować cielęta i w razie potrzeby reagować zwiększając lub zmniejszając dawkę. W przypadku cieląt bydła mięsnego ten problem nie istnieje, gdyż cielęta piją mleko od matek. Należy się tylko upewnić czy cielę dobrze sobie radzi i czy matka pozwala spokojnie ssać, aby mieć pewność właściwego odpojenia siarą.
Młode zwierzęta trzeba przyzwyczajać do pasz stałych bardzo wcześnie. Już od 5-7 dnia życia powinny mieć dostęp pasz treściwych, najczęściej w postaci gotowych granulatów lub tzw. musli. Duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju żołądków ma podawanie całego ziarna kukurydzy i owsa, które stymulują właściwy rozwój żwacza. Przy tym konieczny jest stały dostęp do czystej wody. Brak dostępu do wody, mimo początkowo niewielkiego nią zainteresowania, zmniejsza pobieranie pasz treściwych, ogranicza rozwój żołądków i tempo przyrostów. Następnie należy wprowadzić bardzo dobrej jakości siano jako podstawową paszę objętościową, która wpływa bardzo pozytywnie na rozwój mięśniówki żwacza.
Dla cieląt niezwykle istotne jest zachowanie dobrostanu. Zadbanie o optymalne warunki – brak przeciągów, sucha ściółka, pozwalają na unikanie chorób i właściwy rozwój przyszłych krów.
Cielęta ras mięsnych przebywają z matkami do 6-7 m-ca i stopniowo pobierają pasze objętościowe i treściwe, rasy mleczne nie mają takiej możliwości i korzystają z mleka do 7-10 tygodnia życia. Wedy przechodzą całkowicie na pasze objętościowe i treściwe. Bardzo ważne jest więc odpowiednie przygotowanie ich do tego etapu.
Żywienie młodzieży
Młodzież hodowlana również musi mieć zapewnione odpowiednie warunki do optymalnego wzrostu i rozwoju. Powinny być utrzymywane w budynkach pozwalających na swobodne poruszanie się, w których zapewnione będą właściwe warunki: odpowiednia kubatura gwarantująca wystarczającą wymianę powietrza, odpowiednią ilość światła, suchą ściółkę, swobodny dostęp do stołu paszowego oraz do poideł z czystą wodą. Młodzież hodowlana od 4 miesiąca życia powinna mieć odpowiednio ułożoną dawkę pokarmową pod względem energetyczno-białkowym. W okresie do 9 miesiąca życia kształtuje się u jałówek tkanka gruczołowa wymienia, złe zbilansowane żywienia – na przykład podawanie niedojadów z stołu paszowego krów wysokomlecznych – może powodować nadmiar energii i przerost tkanki gruczołowej tłuszczem, co zdecydowanie obniży możliwości produkcji mleka przyszłej krowy. Otłuszczenie wpływa również na utrudnienia w trakcie porodów. Niedobory w dawce paszowej mogą skutkować obniżeniem przyszłej wydajności, jak również trudnościami z zacieleniem, słabo widocznymi rujami, a nawet słabszym kośćcem. Strat rozwojowych w tym okresie nie da się już później naprawić. Konieczne jest więc zadbanie o odpowiednie zaopatrzenie rosnących zwierząt w minerały i witaminy. Prawidłowy rozwój to umiarkowane przyrosty dobowe na poziomie 700 do 800 g/dobę. Zapotrzebowanie na białko i energię zależnie od masy ciała i przyrostów zawiera poniższa tabela. Generalnie zakłada się, że w tym okresie udział kiszonki z kukurydzy w dawce pokarmowej nie powinien przekraczać 30-40% w przeliczeniu na suchą masę całej dawki pokarmowej.
Zapotrzebowanie jałówek na energię metaboliczną (EM) i białko ogółne (BO).
Żywienie jałowizny powinno być ułożone tak, aby zapewnić jak najlepszy rozwój gruczołu mlekowego wymienia, co w okresie do osiągnięcia wagi 200-250 kg wymaga dodatku około 2,5 kg pasz treściwych dziennie. Następnie dbamy o jak najlepsze przygotowanie zwierząt do pierwszego zacielenia, co osiągnąć możemy zmniejszając podaż białka do poziomu około 14% w dawce, z czym wiąże się najczęściej redukcja dziennej dawki pasz treściwych do około 1 -1,5 kg. Prawidłowe jest osiągnięcie ciężaru ciała jałowic rasy holsztyńsko-fryzyjskiej około 400 kg, do zacielenia w wieku 15 -16 miesięcy. Podstawą układania dawek paszowych jest znajomość parametrów pasz stosowanych w żywieniu bydła. Wobec braku badań laboratoryjnych można oprzeć się na danych tabelarycznych (poniżej). Poza bilansem podstawowych składników trzeba koniecznie dopasować do potrzeb żywienie składniki mineralne, a w okresie przed inseminacją zwrócić szczególnie uwagę na selen, witaminę E i betakaroten.
Wartość pokarmowa pasz najczęściej stosowanych w żywieniu jałówek.
Jeśli zwierzęta z różnych względów nie osiągną wymaganej masy ciała w wieku 15-16 miesięcy dużo rozsądniejsze jest opóźnienie okresu inseminacji, niż pokrycie ich w tym czasie i próba nadrobienia masy ciała poprzez bardzo intensywne i energetyczne żywienie w czasie ciąży. Może to wywołać duże trudności podczas porodu i zmniejszoną wydajność w pierwszej laktacji. Opóźnienie wieku pierwszej inseminacji nawet o 4-5 miesięcy nie wpłynie negatywnie na późniejszą wydajność krowy, podniesie jednak koszt jednostkowy utrzymania 1 sztuki. Sytuacje takie mogą mieć miejsce przy utrzymaniu młodzieży wyłącznie na żywieniu pastwiskowym. Sprzyja ono bardzo dobremu rozwojowi organizmu jałówki ze względu na ruch, powietrze, promieniowanie słoneczne, ale może wiązać się z niedostatecznym poziomem odżywienia energetycznego i białkowego spowodowanego niewystarczającą ilością lub jakością porostu. W takich przypadkach należy koniecznie stosować dokarmianie jałówek kiszonkami i paszami treściwymi.
Dla rosnącej młodzieży bydła (mlecznego i mięsnego) konieczne jest prawidłowe odżywienie w składniki mineralne oraz stosowanie dodatków wspomagających strawność. Na rynku są ciekawe rozwiązania pozwalające na uzupełnianie żywienia mineralnego podawanego na średnią sztukę w TMR. Zawsze w stadzie są sztuki, które mają większe zapotrzebowanie i one będą wymagały wyższej suplementacji, co można uzyskać specjalnymi blokami lub wiadrami z mieszankami mineralno-witaminowymi, które wystawiamy do poboru ad libitum. Takie rozwiązanie jest również bardzo dobrym wskaźnikiem prawidłowego zbilansowania mineralnego dawki paszowej. Szybkie spożywanie dodatków wskazuje, że są niedobory, a brak zainteresowania wskazuje, że żywienie mineralne jest powyżej wymaganego poziomu. Dostępne są na rynku również produkty, które poza suplementacją mineralną mają inne funkcje np. poprawiają przyswajalność pasz objętościowych lub działają buforująco.
Jałówki cielne powinny cały czas mieć zagwarantowane żywienie zapewniające rozwój zarodka oraz przyrosty masy własnej. Pierwiastka po wycieleniu powinna ważyć ok 550 -570 kg to gwarantuje dobrą wydajność w pierwszej i kolejnych laktacjach. W pierwszym okresie ciąży żywienie powinno opierać się na zmniejszonej ilości pasz energetycznych, a udział kiszonki z kukurydzy nie powinien przekraczać 25% suchej masy całej dawki. Im bliżej porodu (około 3 tygodnie przed) tym bardziej zwiększmy ilość energii i białka w dawce, dochodząc przed wycieleniem do zbliżonej dla krów w trakcie laktacji. Z całą pewnością należy zadbać, aby zostały stopniowo wprowadzone wszystkie komponenty jakie są stosowane dla krów w czasie laktacji.
Żywienie krów mlecznych
Żywnie krów w laktacji jest bardzo obszernym tematem. Podstawą żywienia krów mlecznych powinno być osiągniecie jak najlepszych wyników rozrodu i zdrowotności przy optymalnym poziomie produkcji mleka. Najlepszym rozwiązaniem jest znalezienie dobrego doradcy żywieniowego, który pomoże w analizie dostępnych w gospodarstwie pasz, właściwym ich zbilansowaniu oraz dostosowaniu dawki do oczekiwanych rezultatów. Dbałość o najlepszą jakość pasz objętościowych przygotowywanych w gospodarstwie pozwala już z nich samych uzyskać znaczne pokrycie zapotrzebowania zwierząt. Zrównoważona produkcja to nie dążenie do rekordów wydajności, lecz do optimum opłacalności całego procesu produkcji. Właściwie skomponowana dawka powinna zapewniać krowom w poszczególnych grupach produkcyjnych odpowiednią ilość energii i białka stosownie do oczekiwanej produkcji mleka. W skład dawki wchodzi najczęściej w dużym udziale kiszonka z kukurydzy, dlatego jej jakość jest niezmiernie ważna. Następnie kiszonki z lucerny i traw. Dla uzupełnienia dawki energii coraz częściej w gospodarstwach pojawia się kiszone ziarno kukurydzy. Podstawą pasz treściwych są ziarna zbóż, najlepiej w postaci gniecionej, ale żywienie nie obędzie się bez pasz białkowych z zakupu, takich jak śruta sojowa, czy rzepakowa, bądź makuch rzepakowy. Zwierzęta wysoko wydajne potrzebują również dodatków, które będą stabilizowały pH treści żwacza i poprawiały funkcjonowanie jego mikroflory.
Krowy, które rozpoczynają laktację muszą do tego okresu być odpowiednio przygotowane dlatego w ostatnim okresie zasuszenia – 3 tygodnie przed wycieleniem – konieczne jest przyzwyczajenie ich do odpowiedniego poziomu pasz treściwych w dawce. Żwacz musi „przestawić” swoją mikroflorę na taką, która będzie efektywnie przerabiać duże dawki białka i energii. Pobranie suchej masy musi znacząco się zwiększyć, aby pokryć zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne organizmu. Zmiana ta zawsze wiąże się z uruchomieniem zapasu energii z tłuszczu organizmu, więc pojawia się ryzyko rozwoju chorób metabolicznych – ketozy lub kwasicy. Odpowiednie podejście i zadbanie o wcześniejsze łagodne przejście do tego okresu może zdecydowanie poprawić zdrowotność stada, co przełoży się parametry płodności w stadzie oraz stabilną wydajność.
Konieczne jest bieżące monitorowanie wydajności poszczególnych grup krów oraz osobników w grupie, aby optymalizować żywienie odpowiednio do potrzeb. Niezbędna jest dostępność odpowiedniej ilości dobrej jakości słomy i siana, które będą potrzebne do uzyskania odpowiedniej struktury i składu TMR-u.