Piwo towarzyszy człowiekowi od tysięcy lat. Zapotrzebowanie na słód rośnie, a wraz z nim na jęczmień browarny. Ziarno to zapewnia pewny zbyt i dobrą opłacalność jego uprawy.
Jęczmień jary jest zbożem o krótkim okresie wegetacji i dużej tolerancji na warunki glebowe i klimatyczne. Jest mniej wrażliwy niż pszenica na różne czynniki, m.in. na niedobór wody, nie wymaga również dużych inwestycji w nawożenie i ochronę, a poniesione nakłady zwracają się w plonie w bardzo krótkim czasie.
Dobór właściwej odmiany, odpowiednia norma wysiewu, prawidłowa uprawa gleby i nawożenie, zwłaszcza azotowe, umożliwiają uzyskanie wysokich plonów ziarna o wymaganych parametrach, bez negatywnego wpływu na jakość gleby i środowiska.
Uzyskanie ziarna dobrej jakości nie jest trudne
Ziarno do produkcji słodu, a następnie piwa, powinno się charakteryzować: wilgotnością do 14,5%, obecnością zanieczyszczeń poniżej 3%, wyrównaniem ponad 90%, zawartością białka 9,5-11,5% w suchej masie (ale nie mniej niż 8,5%), wysoką zdolnością i energią kiełkowania oraz ziarniakami o MTZ rzędu 40-45g. Prowadząc dobrą uprawę i ochronę, a zwłaszcza zwracając uwagę na prawidłowy termin siewu i nawożenie, uzyskanie takich parametrów wcale nie jest trudne.
Szereg z ważnych parametrów słodu (wilgotność, kruchość, zawartość ekstraktu, białka i in.) wynika ze współdziałania cech odmianowych i sposobu uprawy jęczmienia. Dlatego słodownie, zależnie od potrzeb ich klientów, zainteresowane są zakupem różnych odmian jęczmienia browarnego. Przy wyborze odmiany należy się skontaktować z odbiorcą ziarna – słodownią. Warto też zapoznać się ze szczegółowymi opisami odmian w publikacjach firm – hodowców jęczmienia browarnego.
Jakie stanowisko jest dla niego najlepsze?
Najwyższe plony jęczmienia browarnego uzyskuje się na glebach kompleksu pszennego oraz żytniego bardzo dobrego i dobrego, będących w dobrej kulturze, piaszczysto-gliniastych, gliniastych i lessowych, lub mających przynajmniej bardziej zwięzłe podłoże. W Polsce można go uprawiać nawet na terenach do wysokości 600 m n.p.m., zawsze jednak pamiętając o możliwie najwcześniejszym siewie.
Gleba powinna zawierać możliwie dużo próchnicy i mieć co najmniej średnią zasobność przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu. Im uboższa jest w próchnicę i składniki pokarmowe, tym trudniej uzyskać prawidłowe parametry jakościowe ziarna browarnego.
Najlepszym przedplonem dla jęczmienia browarnego są ziemniaki i buraki, zwłaszcza uprawiane na oborniku i innych nawozach organicznych, a także pszenica lub kukurydza uprawiana po dobrym przedplonie. Wartościowymi przedplonami są również rośliny oleiste, owies, a także gryka. Słabszą jakość stanowiska po pszenicy można poprawić poplonami ścierniskowymi (np. rzodkiew oleista, gorczyca, facelia, rzepak).
Niewłaściwym przedplonem dla jęczmienia browarnego są rośliny bobowate, pozostawiające stanowisko nadmiernie bogate w azot. Dużym błędem jest uprawa jęczmienia po jęczmieniu, życie i pszenżycie, gdyż z powodu chorób podsuszkowych plon może być niższy nawet o 20%, przy możliwym przekroczeniu dopuszczalnej zawartości białka.
Poplony ścierniskowe zwiększają pojemność wodną gleby, a w okresie jesiennym zmniejszają wymywanie azotanów do wód gruntowych. Mieszanki poplonowe zacieniają glebę, chroniąc ją przed destrukcyjnym działaniem deszczu i parowaniem wody. Zapobiega to zjawisku erozji wietrznej i wodnej. Pobudzają aktywność wszystkich organizmów glebowych, co poprawia strukturę gleby i zwiększa jej zasobność. Niektóre rośliny poplonowe mają silny system korzeniowy, kruszący zagniecenia gleby i podglebia. Jednocześnie pobierają one i wynoszą z głębszych, trudno dostępnych warstw gleby związki mineralne, takie jak np. fosfor, wapń czy potas, pozostawiając je do dyspozycji roślinom następczym o płytszym systemie korzeniowym – takim jak jęczmień jary.
Ważne są stosunki wodno-powietrzne
Gleba przeznaczona pod uprawę jęczmienia jarego powinna być przewiewna, szybko się ogrzewać i dobrze gromadzić wodę, a więc o dobrej strukturze i bez zagnieceń lub podeszwy płużnej. Im bardziej zbita jest gleba, mniej przewiewna i o pogorszonej strukturze, tym trudniej uzyskać parametry jakościowe ziarna browarnego.
Uprawa gleby ma bardzo duży wpływ na wysokość i jakość plonu jęczmienia browarnego. Nasiona muszą być wysiane w glebę strukturalną, zasobną w wilgoć i dobrze napowietrzoną. Orka zimowa powinna być wykonana jeszcze w październiku lub listopadzie, na głębokość do 25 cm, a po okopowych do 20 cm, bez wyskibienia, tak by powierzchnia pola była możliwie równa. Wiosną należy ograniczyć uprawki, by zminimalizować straty wody i zagniecenie gleby – uprawa powinna jedynie wyrównać i spulchnić powierzchnię gleby, przygotowując ją do siewu.
Nie wszystkie uproszczenia się sprawdzają
Jęczmień można siać także bezorkowo. W tym systemie niezbędne jest jesienne głębokie spulchnienie gleby, np. gruberem o sztywnych łapach, na głębokość ok. 20 cm, a następnie wiosenne przedsiewne doprawienie powierzchni agregatem uprawowym.
Badano także bardzo uproszczone, powierzchniowe systemy uprawy gleby, a nawet siewu bezpośredniego jęczmienia, które jednak nie dały pozytywnych wyników. Spadek plonowania wynikał głównie ze zmniejszenia o 15-25% liczby kłosów na 1 m2. Uprawa roli zakładająca głębokie spulchnienie gleby przynosi lepsze plony, niż uprawa powierzchniowa i siew bezpośredni. Co więcej, wyłącznie powierzchniowa uprawa gleby praktycznie uniemożliwia dostarczenie nawozów fosforowych do strefy korzeniowej jęczmienia.
Warto też pamiętać, że nie odwracając gleby, zwiększamy zagrożenie zachwaszczeniem, na które jęczmień jary jest bardzo wrażliwy. Skutkować to będzie koniecznością stosowania silniejszej, a więc i droższej ochrony herbicydowej.
Według badań IUNG – PIB wartość plonów jęczmienia jarego w systemach uproszczonych nie pokrywa kosztów produkcji, generuje więc stratę.
Warto inwestować w nasiona kwalifikowane
O wysokości i jakości plonu jęczmienia jarego decydują genetyczne cechy odmiany, a pozostałe czynniki, jak nawożenie i ochrona, pozwalają jedynie na lepsze lub gorsze ujawnienie tego potencjału. Wysoka jakość materiału siewnego wpływa na pełne i wyrównane wschody, prawidłowy wzrost i rozwój roślin oraz uzyskanie wysokiego plonu ziarna. Wysiew kwalifikowanych nasion, najlepiej w stopniu oryginału, jest najtańszym źródłem wzrostu plonów nawet o 20%.
Nasiona przeznaczone do siewu powinny charakteryzować się czystością nie mniejszą niż 98%, wysoką masą 1000 ziaren (MTN), dobrą zdrowotnością oraz zdolnością kiełkowania nie mniejszą niż 85%. Najwłaściwsze jest zaopatrywanie się w nasiona kwalifikowane, jednolite pod względem odmiany i pochodzenia. Materiał siewny ma decydujące znaczenie w rozwoju młodych roślin, bo dobrze wykształcone i wypełnione nasiona, o wysokiej sile kiełkowania, gwarantują lepszy rozwój systemu korzeniowego i kiełków młodych roślin. Siew nasion źle wykształconych może powodować obniżenie plonu nawet o 10%.
Opłaca się wczesny siew
Jęczmień jary, szczególnie browarny, powinien być wysiany możliwie jak najwcześniej, kiedy tylko pozwalają na to warunki polowe. Niektórzy rolnicy rozpoczynają siewy już zimą (styczeń, luty), gdy tylko rozmarznie powierzchniowa warstwa gleby. Taki siew wydłuża okres rozwoju wegetatywnego, co daje możliwość wykorzystania wody pozimowej i wytworzenia większej masy plonu. Rośliny są też mniej atakowane przez szkodniki i choroby. Wczesny siew sprzyja zwiększeniu krzewistości produkcyjnej, rozwojowi systemu korzeniowego, zwiększeniu powierzchni asymilacyjnej, liczby ziaren w kłosie i masy 1000 ziaren, a w efekcie wzrostowi plonu ziarna.
Jęczmień jary jest mało wrażliwy na temperatury poniżej zera w początkowych stadiach rozwoju. Dużo groźniejszy dla plonu jest opóźniony termin siewu, gdyż wtedy jęczmień reaguje przyspieszeniem rozwoju generatywnego kosztem krzewienia, co obniża liczbę pędów kłosonośnych oraz ziaren w kłosie.
Nie siać zbyt gęsto
Jęczmień jary browarny sieje się w gęstości 280-400 kiełkujących ziaren/m2 (wagowo około 125-185 kg/ha), w zależności od wielkości nasion, siły kiełkowania, stanowiska i terminu siewu. Zbyt gęsty siew powoduje obniżenie plonu, pogorszenie jego jakości, a także zwiększenie strat spowodowanych chorobami grzybowymi. Najniższą gęstość siewu można stosować przy wczesnych siewach na bardzo dobrych stanowiskach. Im siew późniejszy i stanowisko słabsze – gęstość siewu powinna być wyższa. Przykładowo można wyliczyć różnicę: wczesny siew 280 ziaren/m2 przy średnio 3 pędach kłosonośnych po 12 pięter – ziarno powinno osiągnąć MTN minimalnie 35 g. Spodziewany plon to 7,06 t/ha. Przy opóźnionym siewie, nawet 450 ziaren/m2, jęczmień będzie miał maksymalnie 2 pędy kłosonośne po 9 pięter, a MTN będzie o około 10% niższy, tj. 31,5g, więc spodziewany plon wyniesie już tylko 5,1 t/ha ziarna. Głębokość siewu powinna wynosić pomiędzy 2-4 cm, a rozstaw rzędów 11-15 cm. Materiał siewny należy zabezpieczyć zalecanymi zaprawami nasiennymi. Prawidłowo wykonany siew powinien prowadzić do uzyskania łanu o optymalnym zagęszczeniu kłosów rzędu 600-800 szt./m2.
W kolejnych artykułach przedstawię aspekty nawożenia, ochrony, zbioru i magazynowania jęczmienia browarnego, a także jego opłacalności w cyklu prac gospodarstwa.
Autorem tekstu jest dr Jerzy Próchnicki, członek zarządu Polskiego Stowarzyszenia Rolnictwa Zrównoważonego „ASAP”. Tekst powstał we współpracy z firmą Crisp Malt, która jest członkiem naszego stowarzyszenia i ukazał się oryginalnie w miesięczniku „Nowoczesna uprawa” w numerze 2 z lutego 2022 roku.